Ενεργειακές εξελίξεις στο Λίβανο

Οι περισσότεροι πόλεμοι μεταψυχροπολεμικά συνδέονται άμεσα με τον έλεγχο των ενεργειακών πόρων και διαδρόμων. Το ενδιαφέρον όλων των κρατών για τις ενεργειακές εξελίξεις είναι δεδομένο, η δυνατότητα όμως εμπλοκής και επιρροής ποικίλλει, ανάλογα με τους παράγοντες ισχύος τους. Ταυτόχρονα, η ανάγκη πρόσβασης σε ενεργειακούς πόρους από όλα τα κράτη, βαίνει συνεχώς αυξανόμενη και επιδιώκεται η αναζήτηση τρόπων προς την επίτευξη της ενεργειακής ασφάλειας. Η μελέτη του σύγχρονου περιφερειακού υποσυστήματος της Ανατολικής Μεσογείου και των διακρατικών σχέσεων, που αναπτύσσονται σε αυτό απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, καθώς τα τελευταία χρόνια τα γεγονότα εξελίσσονται ταχέως, ενώ ταυτόχρονα η οικονομική και ενεργειακή ασφάλεια των χωρών διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμο τις διμερείς και πολυμερείς συμμαχίες στην περιοχή.

Η ενεργειακή ασφάλεια αποτελεί ύψιστης σημασίας ζήτημα για όλες τις χώρες. Η συνεχής παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, πετρελαίου και φυσικού αερίου σε ανταγωνιστικές τιμές και συμφώνα με τις ισχύουσες διατάξεις για την προστασία του περιβάλλοντος, θεωρείται κρίσιμος παράγοντας ισχύος και βασική προϋπόθεση για την ασφάλεια και επιβίωση των χωρών, καθώς επηρεάζει άμεσα την οικονομία, τη στρατιωτική ισχύ και το επίπεδο διαβίωσης των πολιτών. Για την επίτευξη της ενεργειακής ασφάλειας, τα κράτη συνάπτουν συμφωνίες με πολυεθνικές εταιρίες για την έρευνα, εξόρυξη και εκμετάλλευση των πόρων τους, καθώς πλην ελάχιστων περιπτώσεων κανένα κράτος δε διαθέτει πλήρη αυτοδυναμία ως προς τις δυνατότητες αυτές.

Τα κοιτάσματα υδρογονανθράκων που ανακαλύφθηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο, μετά το 2010 είναι αμελητέα στον παγκόσμιο χάρτη, όμως θεωρούνται σημαντικά σε περιφερειακό επίπεδο. Εκτός από τα κράτη της περιοχής, σημαντικό ρόλο στις γεωπολιτικές και ενεργειακές εξελίξεις διαδραματίζουν οι ισχυρές χώρες που διατηρούν συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο, ως περιφερειακοί ή παγκόσμιοι δρώντες. Σε κάθε περίπτωση η εκμετάλλευση των ανακαλυφθέντων υποθαλάσσιων υδρογονανθράκων προυποθέτει τον καθορισμό του θεσμικού πλαισίου, σύμφωνα με το οποίο θα ορίζονται οι αρμοδιότητες και τα δικαιώματα έρευνας και εξόρυξής τους[i].

Υπάρχουν δύο κύριοι τρόποι, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο για τον καθορισμό των θαλασσίων ζωνών: η πρακτική της μέσης γραμμής και η ευθυδικία. Για την οριοθέτηση στη δεύτερη περίπτωση, τα κράτη συνήθως στηρίζονται στις αρχές της συνθήκης UNCLOS του 1982[ii] και στις κατά περιπτώσεις αποφάσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης[iii]. Σε ορισμένες όμως περιπτώσεις αποδεικνύεται δύσκολη η εφαρμογή του δικαίου της θάλασσας, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προστριβές και αντιδικίες ως προς την εκμετάλλευση των ενεργειακών πόρων. Τα παραπάνω περιπλέκονται ακόμα περισσότερο από το γεγονός ότι κάποιες μεσογειακές χώρες δεν έχουν υπογράψει τις βασικές διεθνείς συνθήκες, όπως φαινεται και στον Πίνακα 1.

Πίνακας 1: Συμμετοχή χωρών στις Διεθνείς Συμβάσεις

Πηγή: United Nations, Treaty Collection

Η τρέχουσα κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα ιδιάζον ψηφιδωτό συμμαχιών και έντονων αντιπαραθέσεων τόσο εσωτερικών/εθνοτικών όσο και διακρατικών/περιφερειακών. Το Ισραήλ η Αίγυπτος και η Κύπρος έχουν συνάψει συμφωνίες έρευνας και εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων τους. O Λίβανος βρίσκεται σε διαφωνία με το Ισραήλ, ενώ η Συρία εδώ και χρόνια δεν παρουσιάζει πρόοδο εξαιτίας των εσωτερικών αναταραχών και συγκρούσεων. Η Λωρίδα της Γάζας χαρακτηρίζεται από ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων που υπερβαίνει τα ζητήματα δικαιοδοσίας οριοθέτησης θαλάσσιων ζωνών. Παρά τα υφιστάμενα εμπόδια σχεδόν όλες οι χώρες έχουν προχωρήσει σε παραχωρήσεις οικοπέδων προς έρευνα σε μη αμφισβητούμενες θαλάσσιες περιοχές, λόγω του αυξημένου ενδιαφέροντος για την ενεργειακή ανάπτυξη της περιοχής[iv].

Χαρακτηριστικό παράδειγμα εμβάθυνσης και ανάπτυξης δράσεων στην ενεργεακη διπλωματία του υποσυστήματος της Ανατολικής Μεσογείου είναι ο αγωγός EastMed. Η προοπτική δημιουργίας κοινής όδευσης της ενέργειας από τα θαλάσσια κοιτάσματα της Αν. Μεσογείου στην αγορά της Ε.Ε., σε συνδυασμό με την ανάγκη ενίσχυσης της ενεργειακής ασφάλειας, απετέλεσαν εφαλτήριο για την συνεργασία Κύπρου, Ισραήλ, Ελλάδος και Αιγύπτου. Οι συμφωνίες οριοθέτησης, έρευνας και εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων οδήγησαν στην ανάπτυξη συνεργασιών μεταξύ των χωρών του εν λόγω υποσύστηματος. Δεδομένου των ανωτέρω, ο Λίβανος δύναται να συμμετάσχει στα σχήματα και τις πρωτοβουλίες συνεργασίας, εφόσον αντιμετωπιστούν τα σοβαρά πολιτκο-οικονομικά προβλήματα που ταλανιζουν τη χώρα τα τελευταία έτη. Ακολούθως αποτυπωνεται συνοπτικά το ενεργειακό προφίλ του Λιβάνου.

Ο Λίβανος δεν έχει ανακαλύψει ορυκτούς πόρους και δε διαθέτει διυλιστήρια,[v] όμως υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις κατόπιν ερευνών, για την ύπαρξη μεγάλων υποθαλάσσιων αποθεμάτων υδρογονανθράκων (εκτιμάται ότι δύνανται να καλύψουν τις ενεργειακές ανάγκες της χώρας για περίπου 25 χρόνια). Εκτιμάται ότι τα λιβανικά αποθέματα φυσικού αερίου ανέρχονται μεταξύ 25 έως 80 τρισεκατομμυρίων κυβ. ποδιών και τα αποθέματα πετρελαίου σε 1,5 δισεκατομμύρια βαρέλια. Παρά το γεγονός ότι είχαν προγραμματισθεί στο πρόσφατο παρελθόν σχετικές έρευνες, αυτές δεν πραγματοποιήθηκαν εξαιτίας της πολιτικο-οικονομικής αστάθειας που οδήγησε σε περιορισμένη χρηματοδότηση από τη διεθνή κοινότητα (κυρίως από τις ΗΠΑ). Γενικά ο τομέας της ενέργειας έχει αρνητική συμβολή στο ΑΕΠ, καθώς η χώρα εισάγει το 96-98% της πρωτογενούς ενέργειας. Επιπλέον η αγορά δεν είναι ανταγωνιστική, δεδομένου ότι το Υπουργείο Ενέργειας και Υδάτων καθορίζει σε εβδομαδιαία βάση τις σταθερές τιμές των προϊόντων, σύμφωνα με ασαφείς κανόνες[vi].

Η αγορά φυσικού αερίου για οικιακή χρήση εξασφαλίζεται από έξι εταιρείες, οι οποίες λειτουργούν σε περιβάλλον ελάχιστα ανταγωνιστικό. Εκτός από την οικιακή χρήση, το φυσικό αέριο χρησιμοποιείται ως καύσιμο στις δύο νέες μονάδες Zahrani και Deir Ammar-Beddawi που κατασκευάστηκαν ειδικά για να τροφοδοτούνται από τον αγωγό AGP.[vii] Μέρος του AGP συνδέει την πόλη Baniyas της Συρίας με τη μονάδα ηλεκτροπαραγωγής Deir Ammar-Beddawi στην πόλη Tripoli. Ωστόσο η παροχή σταμάτησε τον Νοέμβριο του 2010 λόγω των πολιτικών εξελίξεων στην Αίγυπτο (Αραβική Άνοιξη) και των δολιοφθορών στο δίκτυο στη Χερσόνησο του Σινά. Τις τελευταίες εβδομάδες, ύστερα από μια δεκαετία, επιχειρείται μια προσπάθεια να ξεπεραστούν τα τεχνικά προβλήματα και να ξαναρχίσει η λειτουργία του, ώστε να αρθεί το ενεργειακό αδιέξοδο της χώρας. Επιπλέον, το Υπουργείο Ενέργειας και Υδάτων του Λιβάνου σκοπεύει να ξεκινήσει μελλοντικά την κατασκευή αγωγού μεταφοράς φυσικού αερίου για να διασυνδέσει όλες τις μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Ο αγωγός αυτός μήκους 175 χλμ θεωρείται στρατηγικής σημασίας για το Λίβανο. Εκτός από την παροχή ηλεκτρικού ρεύματος θα αναβαθμίσει τον κλάδο των μεταφορών και τη βιομηχανία. Το συνολικό κόστος υπολογίζεται σε 465 εκατ. δολ. περίπου και το χρονοδιάγραμμα για την εκτέλεση των πέντε φάσεων του δικτύου εκτιμάται ότι θα διαρκέσει 28 μήνες. Οι σχετικές μελέτες ολοκληρώθηκαν το 2010, αλλά δεν σημειώθηκε περαιτέρω πρόοδος λόγω έλλειψης χρηματοδότησης[viii].

Περισσότερα από 30 χρόνια μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου το 1990, οι πολίτες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σοβαρές ελλείψεις στην ηλεκτρική ενέργεια, καθώς η προσφερόμενη είναι ανεπαρκής για την κάλυψη της ζήτησης. Επί του παρόντος, τέσσερις κύριες μονάδες (στις περιοχές Jieh, Zahrani, Zouk και Deir Ammar) παράγουν το μεγαλύτερο μέρος της ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ παραπάνω από το 60% αυτής παράγεται από σταθμούς που χρησιμοποιούν πετρέλαιο. Η εξασφάλιση ηλεκτρικής ενέργειας προκαλεί μεγάλο οικονομικό κόστος για το λιβανικό κράτος, ούσα η τρίτη υψηλότερη δαπάνη μετά την εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους και την πληρωμή των μισθών των πολιτών. Το πρόβλημα της εξασφάλισης επαρκούς ηλεκτρικής ενέργειας αναμένεται να επιδεινωθεί βραχυπρόθεσμα (εντός 2 ετών) εξαιτίας της αυξημένης ζήτησης, αλλά και της παλαιότητας των εγκαταστάσεων[ix].

Για να μπορέσει η Βηρυττός να χαράξει μια φιλόδοξη ενεργειακή πολιτική, πρέπει να επιλύσει ορισμένες διαφωνίες σχετικά με την οριοθέτηση των θαλάσσιων συνόρων της με τις γειτονικές χώρες και κυρίως με το Ισραήλ. Οι δύο χώρες βρίσκονται σε διπλωματικό αδιέξοδο, αφού ουσιαστικά δεν έχουν ξεπεραστεί τα προβλήματα που οδήγησαν τις δύο χώρες στους πρόσφατους μεταξύ τους πολέμους (1982 και 2006). Ο Λίβανος έχει ήδη υπογράψει μνημόνιο ενεργειακής συνεργασίας με την Αίγυπτο και αναμένεται να υπογράψει και με την Ιορδανία. Επιπλέον έχει ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με την Κύπρο από το 2007, οι οποίες έχουν παγώσει εξαιτίας της αδυναμίας εύρεσης λύσης στο πρόβλημα καθορισμού ΑΟΖ με το Ισραήλ[x] . Στη συνέχεια θα ακολουθήσει ανάλυση SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) που δείχνει τη σημερινή ενεργειακή κατάσταση και τις μελλοντικές δυνατότητες του Λίβανου.

Strengths

Εκτός από τα υποθαλάσσια κοιτάσματα, ο Λίβανος διαθέτει φυσικούς πόρους σε αφθονία, όπως νερό, άνεμο και ήλιο, τους οποίους θα μπορούσε να αξιοποιήσει για την παραγωγή καθαρών μορφών ενέργειας, όπως ηλιακή, αιολική και υδροηλεκτρική). Η μετάβαση στην καθαρή ενέργεια θα μπορούσε να μειώσει ταυτόχρονα την εξάρτησή από τα ορυκτά καύσιμα, τα οποία εισάγει σε απόλυτο ποσοστό. Η εν λόγω μετάβαση μπορεί επίσης να οδηγήσει σε ευρύτερη οικονομική και πολιτική ανεξαρτησία, θωρακίζοντας τον Λίβανο από τις επιπτώσεις των μεταβαλλόμενων τάσεων στην παγκόσμια αγορά ενέργειας (υδρογονανθράκων). Το 2009 η χώρα εντάχθηκε στο Διεθνή Οργανισμό Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (IRENA) και στη Σύνοδο της Κοπεγχάγης για την κλιματική αλλαγή. Την τρέχουσα περίοδο υπολογίζεται ότι το 6% περίπου του ηλεκτρικού ρεύματος παράγεται από ΑΠΕ,[xi] κυρίως από υδροηλεκτρισμό, θερμική ενέργεια και φωτοβολταικά έργα. Ωστόσο απαιτείται να σταθεροποιηθεί η πολιτική κατάσταση προκειμένου να υλοποιηθούν μεγαλύτερα έργα όπως τα αιολικά πάρκα του Akkar[xii]. Σε αντίθεση με τις περισσότερες χώρες της ευρύτερης περιοχής, ο Λίβανος διαθέτει σημαντικούς υδάτινους πόρους,[xiii] οι οποίοι προσδίδουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στη χώρα, η οποία κατατάσσεται στην τέταρτη θέση στην περιοχή ΜΕΝΑ.

Weaknesses

Ο Λίβανος αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα από το μεγάλο ενεργειακό έλλειμμα προσφοράς και ζήτησης, το οποίο ανέρχεται σε περίπου 1.500MW ονομαστικής ισχύος. Η ισχυρή ανάμειξη των ιδιοκτητών των μεγάλων εταιριών στην πολιτική κατάσταση και στις κυβερνητικές αποφάσεις, αποτελεί αρνητικό παράγοντα και μια συνεχή απειλή για τη συνέπεια και την αδιάκοπη παροχή ηλεκτρικής ενέργειας. Επιπλέον, η κακή διαχείριση και συντήρηση του εθνικού δικτύου[xiv] μεταφοράς ενέργειας δυσχεραίνει περαιτέρω τη διανομή σε ολόκληρη τη χώρα[xv]. Το ενεργειακό πρόβλημα διογκώθηκε απότομα μετά τον εμφύλιο πόλεμο στη Συρία και τους χιλιάδες μετανάστες που εισήλθαν στο λιβανικό έδαφος. Δεδομένων των ευνοϊκών μετεωρολογικών και εδαφικών συνθηκών, είναι σαφές ότι το πρόβλημα έγκειται στην επί πολλών ετών αναποτελεσματική διακυβέρνηση και διαχείριση του ενεργειακού τομέα. Για τη δημιουργία των προυποθέσεων για την ανάπτυξη των ΑΠΕ σε μεγάλη κλίμακα απαιτείται ισχυρή πολιτική βούληση η οποία απουσιάζει εδώ και πολλά χρόνια. Αυτό είναι αρκετά δύσκολο την τρέχουσα περίοδο, καθώς ακόμα δεν έχουν επιλυθεί τα μακροχρόνια κοινωνικά προβλήματα και οι θρησκευτικές αντιπαλότητες μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών μαρωνιτών τα οποία βαραίνουν την εκάστοτε κυβέρνηση. H ισχυρή εμπλοκή της Hezbollah (η οποία θεωρείται ως τρομοκρατική οργάνωση από πολλές χώρες όπως οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και το Ισραήλ) στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση της χώρας, με σκοπό να εξυπηρετήσει τα δικά της συμφέροντα (του σιιτικού πληθυσμού έναντι του χριστιανικού), επιδεινώνει περαιτέρω την υφιστάμενη κατάσταση. Ως αποτέλεσμα, η δεινή οικονομική κατάσταση στην οποία έχει επέλθει η χώρα τους τελευταίους μήνες έχει καταστήσει τον Λίβανο μια αδύναμη χώρα που προσβλέπει σε μεγάλο βαθμό στην εξωτερική βοήθεια.

Opportunities

Παρά τις ιστορικές συγκρούσεις και αντιπαλότητες του Λίβανου με τα γειτονικά του κράτη και κυρίως με το Ισραήλ, την παρούσα χρονική συγκυρία κατά την οποία στο διεθνές περιβάλλον επικρατεί η τάση για συνεργασία στα ενεργειακά ζητήματα, υπάρχουν οι προυποθέσεις για μια μελλοντική οικονομική και ενεργειακή ανάκαμψη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συμφιλίωση του Ισραήλ με τις περισσότερες αραβικές χώρες, σύμφωνα με τις «Συμφωνίες του Αβραάμ» που υποστηρίχθηκαν σθεναρά από τις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα να ξεπερασθούν ιστορικές αντιπαλότητες και να οικοδομηθεί σταδιακά ένα περισσότερο σταθερό περιβάλλον στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Βόρεια Αφρικής (ΜΕΝΑ).

Threats

Την δεινή κατάσταση στην οποία έχει επέλθει η χώρα τους τελευταίους μήνες προσπαθούν να εκμεταλλευθούν εξωτερικοί δρώντες για να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα στην ευρύτερη περιοχή. Το Ιράν που έχει ισχυρή ανάμειξη εξαιτίας της υποστήριξης στη Hezbollah, προσπαθεί να παρουσιαστεί ως χώρα – σωτήρας, κυρίως μεσω της παροχής οικονομικών διευκολύνσεων και της χορήγησης πετρελαίου, βοήθεια την οποία δε δύναται να αρνηθεί η Βηρυτός εξαιτίας της έλλειψης εναλλακτικών τρόπων για να αντιμετωπίσει τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Τους τελευταίους μήνες το Ιράν έχει στείλει τέσσερα τάνκερ με πετρέλαιο για να βοηθήσει στην οικονομική κρίση του Λιβάνου[xvi]. Το πρόβλημα σε αυτή την περίπτωση είναι ότι το πετρέλαιο διαχειρίζεται η Hezbollah και το παρέχει όπου και όταν θεωρεί η οργάνωση σκόπιμο. Παράλληλα, το δίπολο Ιράν – Hezbollah αποτελεί την μεγαλύτερη απειλή για την ασφάλεια του γειτονικού Ισραήλ. Το γεγονός αυτό πυροδοτεί συνεχώς τις ήδη υπάρχουσες αντιπαλότητες μεταξύ Ισραήλ και Λιβάνου, με αποτέλεσμα κάποιες πρόσφατες προσπάθειες για συνομιλίες και επίλυση των μεταξύ τους ενεργειακών διαφορών να μην ευοδοθούν.

Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς το ενεργειακό μέλλον του Λίβανου, εξαιτίας των μεγάλων κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει ιδιαίτερα την τρέχουσα περίοδο. Η ήδη δύσκολη εσωτερική κατάσταση επιδεινώνεται από τους εξωτερικούς δρώντες και κυρίως από το πολεμικό κλίμα μεταξύ Ιράν– Ισραήλ. Παρότι κυριαρχεί η τάση για διεθνή ενεργειακή συνεργασί που θα μπορούσε να συμβάλλει στην ανάκαμψη της οικονομίας και του ενεργειακού τομέα, φαίνεται ότι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με ισχυρή εξωτερική παρέμβαση των παραδοσιακών συμμάχων του Λιβάνου και κυρίως μέσω μιας μελλοντικής συμφιλίωσης με το Ισραήλ. Η συμφιλίωση αυτή μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τον περιορισμό της ισχύος της Hezbollah, κάτι το οποίο θεωρείται εξαιρετικά δύσκολο εξαιτίας της μεγάλης επιρροής της οργάνωσης στο εσωτερικό της χώρας. Ωστόσο ενδέχεται να υπάρξουν βραχυπρόθεσμα μικρού επιπέδου οικονομικές και ενεργειακές συμφωνίες με τις γειτονικές χώρες ώστε να ξεπεραστεί η υφιστάμενη οικονομική και ενεργειακή κρίση, όπως η πρόσφατη συμφωνία μεταξύ Ιορδανίας και Ισραήλ που προβλέπει την ανταλλαγή νερού για ενέργεια.