Η συνταγματική προστασία των εθνικών μειονοτήτων και ειδικότερα της Ρωσικής μειονότητας στην Ουκρανία από το 1991 έως και σήμερα

Το παρόν άρθρο γράφεται έναν μήνα μετά την “ειδική στρατιωτική επιχείρηση”, σύμφωνα με τον ρώσο Πρόεδρο Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς Πούτιν της Ρωσικής Ομοσπονδίας, στην Ουκρανία, έχοντας σκοπό την “αποναζιστικοποίηση” της χώρας.^[i] Σκοπός του άρθρου είναι να περιγράψει την επίσημη πολιτική της Δημοκρατίας της Ουκρανίας απέναντι στις εθνικές μειονότητες, κυρίως της ρωσικής, από την δημιουργία του ουκρανικού κράτους, μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, και την διακήρυξη του ως ανεξάρτητο και αυτόνομο. Το κυριότερο σημείο αναφοράς είναι το Σύνταγμα της Ουκρανίας, που θεσπίστηκε το 1996.^[ii]

Η Ουκρανία ως κράτος, σύμφωνα με το Άρθρο 1 και 5 του Ουκρανικού Συντάγματος διακηρύσσεται δημοκρατικό, κυρίαρχο και ανεξάρτητο κράτος, ενώ τονίζεται πως υπάρχει μια ιθαγένεια, αυτής της Ουκρανικής (α. 4 Σ.): “Ουκρανός καθορίζεται αυτός ανεξαρτήτου εθνικότητας ζώντας στην επικράτεια με την ιδιότητα του ως πολίτης της Ουκρανίας, ενώ ηγεμονική εθνικότητα δεν συγκαταλέγεται. Ουκρανός σημαίνει πολίτης της Ουκρανία.^[iii] Στο Σύνταγμα (α. 10 Σ.) γίνεται αναφορά της προάσπισης της εθνικής, γλωσσικής και πολιτισμικής ταυτότητας όλων των γηγενών και μειονοτήτων που ζουν στην Ουκρανία, αλλά την ίδια στιγμή τίθεται ως πρωταρχικός στόχος, η εξέλιξη του Ουκρανικού έθνους και της ιστορικής συνείδησης, κατοχυρώνοντας συνταγματικά την ουκρανική γλώσσα ως την μοναδική επίσημη, ενώ η ρωσική προστατεύεται.^[iv]

Μετά την ανεξαρτητοποίηση των σοσιαλιστικών κρατών το 1991, η εθνοπολιτική σύσταση της Ουκρανίας κατέστη αρκετά περίπλοκη, αναφορικά με το γεγονός πως πριν το 1991, δηλαδή επί Σοβιετικής Ένωσης, ήταν συχνό φαινόμενο η εσωτερική μετανάστευση ανάμεσα στις χώρες της Ένωσης όπου οι πολίτες αυτοπροσδιορίζονταν πρώτα από την ενιαία ταυτότητα του Σοβιετικού Πολίτη, σε όποια χώρα και αν βρισκόντουσαν.^[v] Επομένως, στην επικράτεια της Ουκρανίας διαμένουν εθνοτικές ομάδες οι όποιες δεν είναι γηγενείς Ουκρανοί, αλλά διαμορφώνουν μεγάλο μέρος του Ουκρανικού πληθυσμού έως και σήμερα. Όπως επισημαίνεται από τους Gyula Fodor and István Csernicskó «εθνική μειονότητα είναι η ομάδα ατόμων που βρίσκονται σε ένα καθορισμένο γεωγραφικά και νομικά κράτος, κάτω του 50% του συνολικού πληθυσμού διαφοροποιημένοι στην καταγωγή (εθνική), στην γλώσσα, στον πολιτισμό και θρησκεία καθιστώντας τους διαφορετικούς».^[vi]

Οι κύριες συσπειρωμένες μειονότητες στην επικράτεια είναι, σύμφωνα με τα δημογραφικά στοιχεία του 2001, Ρώσοι 17,3%, Λευκορώσοι 0,6%, Μολδαβοί 0,5%, Τάταροι της Κριμαίας 0,5% και Άλλοι 3,3% του συνολικού πληθυσμού.^[vii] Οι Ουκρανοί καταλαμβάνουν το 77.8%.^[viii] Σύμφωνα με το Σύνταγμα και συμφωνιών της Ουκρανίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση για την προστασία και ανάδειξη των μειονοτήτων, όπως α) η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τις Εθνικές Μειονότητες (Framework Convection for Protection of National Minorities) το 1998, β)Law of Ukraine of June 25, 1992 No. 2494-XII 25/06/1992,^[ix], και γ)το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Ευρώπης για το Πλάνο Δράσης στην Ουκρανία 2018-2021, με το οποίο η χώρα θα συνεργάζεται να διασφαλίζει νομικά, αλλά και πρακτικά, τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των εθνικών μειονοτήτων.^[x]

Ειδικότερα, ο Νόμος για τις Μειονότητες που θεσπίστηκε το 1992 (Law of Ukraine of June 25, 1992 No. 2494-XII) ορίζει ως πολίτες της Ουκρανίας τις εθνικές μειονότητες που δεν είναι, προφανώς, Ουκρανοί κατά ιθαγένεια, αλλά έχουν κοινή ουκρανική ταυτότητα και συνείδηση με τους υπόλοιπους, και διέπονται από το αίσθημα της κοινότητας μεταξύ τους.^[xi] Η Πολιτεία, επίσης, έχει την υποχρέωση να διασφαλίζει ενιαία πολιτική μεταχείριση, ανεξάρτητα από καταγωγή, και να παρέχει ίσα πολιτικά, οικονομικά, πολιτισμικά δικαιώματα και ελευθερίες για την ελεύθερη ανάπτυξη της ταυτότητας και προσωπικότητας των μειονοτικών ατόμων.^[xii] Μια υποχρέωση που είναι αποτυπωμένη και στο Σύνταγμα του 1996, όπου επισημαίνεται η παροχή δικαιωμάτων και ανάληψη υποχρεώσεων από τις μειονοτικές ομάδες σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, την εκπαίδευση, την ελευθερία έκφρασης της προσωπικότητας, το συνεταιρίζεσθαι, την πολιτική δραστηριότητα και την θρησκεία.^[xiii] Στο άρθρο 53 του Συντάγματος, σε συνδυασμό με τις ευρωπαϊκές συμφωνίες που παρατέθηκαν παραπάνω, τα ανθρώπινα δικαιώματα κατοχυρώθηκαν ως ατομικά, και χωρίς καμία εξαίρεση, στις εθνικές μειονότητες, δόθηκε το δικαίωμα να λαμβάνουν εκπαίδευση στην μητρική τους γλώσσα, να προάγουν τον πολιτισμό τους και να αναπτύσσουν δική τους γλώσσα.

Ωστόσο, έντονο διάλογο εγείρει το ζήτημα της γλώσσας της χώρας ως χαρακτηριστικό του εθνικού αυτοπροσδιορισμού και της εθνικής ταυτότητας των εθνικών Ουκρανών και μη. Ήδη αναφέρθηκε πως η μεγαλύτερη μειονοτική ομάδα στην Ουκρανία είναι η Ρωσική και, κατά συνέπεια, ρωσόφωνοι,^[xiv] ενώ πολλοί γηγενείς Ουκρανοί μιλούν ρωσικά.

Το αποτέλεσμα της γλωσσικής αλληλεπίδρασης στην Ουκρανία αποδίδεται στην έντονη ρωσοποίηση της εκπαίδευσης κατά τα σοβιετικά χρόνια, ενώ χαρακτηριστικά, μετά την δημιουργία της ανεξάρτητης Ουκρανίας, μόνο το 45% των Ουκρανών διδάσκονταν τα ουκρανικά στην δευτεροβάθμια.^[xv] Ο πρώην Πρόεδρος Λεανίτ Κραβτσούκ, το 1992, υιοθέτησε για την επίλυση του ζητήματος αυτού την πρακτική της ένωσης των δύο γλωσσών στην δημόσια ζωή και στην εκπαίδευση. Σημαντικό παράδειγμα της πολυγλωσσικότητας της κοινωνίας αποτελεί το γεγονός πως στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, τα πρωτάκια μάθαιναν ουκρανικά και ρώσικα. Όμως, το 1993 με οδηγία του Υπουργείου Εκπαίδευσης οι εισαγωγικές εξετάσεις στο Λύκειο για τα ΑΕΙ θα διενεργούνταν στα ουκρανικά, και η ρωσική καθίσταται ως προαιρετική στα σχολεία, προκαλώντας αντιδράσεις της ανατολικών ρωσόφωνων της χώρας με αποτέλεσμα να μην εφαρμοστεί η οδηγία.^[xvi]

Παρόλο που το άρθρο 53 του Συντάγματος επιτρέπει και εγγυάται στις μειονοτικές ομάδες να διδάσκονται την μητρική τους γλώσσα σε εκπαιδευτικά ιδρύματα και πολιτιστικά κέντρα εντός της επικράτειας, ο αρμόδιος νόμος είναι αυτός που θα ορίσει τις προϋποθέσεις και τα όρια αυτών των ελευθεριών.^[xvii] Ήδη στατιστικές μετρήσεις του Ινστιτούτου Ανθρωπολογικών και Πολιτικών Επιστημών της Ουκρανίας έδειξαν πως από το διάστημα του 1996 έως και το 2006 η χρήση της ρωσικής γλώσσας μειώθηκε κατά πολύ στην εκπαίδευση και σε περιοχές όπως το Ντόνμπας και Κριμαία (με αργούς ρυθμούς σε αυτές τις περιοχές).^[xviii] Την ίδια στιγμή οι μικρότερες μειονοτικές ομάδες της χώρας είχαν το προνόμιο να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευσης με την μητρική τους γλώσσα, με αύξηση των ουγγρικών, ρουμάνικων, μολδαβικών, πολωνικών, ταταρικών κ.α. σχολείων, καταλυτικός, όμως, παράγοντας παραμένει η χρήση των ουκρανικών για την είσοδο στα πανεπιστήμια.^[xix]

Ενώ η επίσημη γλώσσα του κράτους ήταν και είναι η ουκρανική, σε περιοχές με έντονη μειονοτική δραστηριότητα επιτρέπεται η χρήση άλλης γλώσσας για τον δημόσιο λόγο, αλλά στις δημόσιες υπηρεσίες η χρήση της επίσημης γλώσσας ήταν υποχρεωτική. Το Συνταγματικό Δικαστήριο το 1999 ενίσχυσε το άρθρο 10 του Συντάγματος για την υποχρέωση να ομιλείται η ουκρανική σε όλη την επικράτεια, στους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης και εξουσία, ενώ από το 2000 παντού γίνεται προσπάθεια να προωθούνται τα ουκρανικά, όπως στα ΜΜΕ, στην εξωτερική πολιτική, στην εκπαίδευση ακόμα και στους τοπικούς θεσμούς.^[xx] Σε αυτή την ρύθμιση δεν υπάκουσε η Κριμαία, με το status της οντότητάς της να αναγνωρίζει τρεις γλώσσες στην περιοχή: τα ρωσικά, τα ουκρανικά και τα τατάρικα.^[xxi] Αυτή η κίνηση ενισχύθηκε, επίσης, με την προσφυγή και νίκη των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης της Κριμαίας στο Εφετείο το 2007, βασισμένη στον Νόμο για τις Γλώσσες των Μειονοτήτων (1999) ενάντια στην συνταγματική ρύθμιση τη Ουκρανίας.^[xxii]

Μετά την χρονιά του 2014, την χρονιά της Επανάστασης του Μαϊντάν, η εθνική εσωστρέφεια των γηγενών Ουκρανών ενισχύθηκε όλο και περισσότερο. Η μεριά των μειονοτήτων υποστήριζε πλέον πως δεν λάμβαναν την κρατική προστασία που παρείχε το Σύνταγμα, όπως για παράδειγμα η κατάργηση, το 2010 με προεδρικό διάταγμα, του Υπουργείου των Εθνικοτήτων της Ουκρανίας που διασφάλιζε τα δικαιώματα αυτών ή η διάλυση της Κρατικής Επιτροπής των Εθνικοτήτων και Θρησκευμάτων που ασχολούνταν αποκλειστικά με θέματα μειονοτήτων.^[xxiii] Παρόλα αυτά, το 2012 η Αρχή της Γλωσσικής Πολιτικής είχε κατοχυρώσει την ρύθμιση να χρησιμοποιούν οι μειονότητες το δικαίωμα ομιλίας στη μητρική τους γλώσσα στην δημόσια ζωή, ενώ αναγνωρίστηκαν ως γλώσσες περιοχών με έντονη μειονοτική δραστηριότητα άνω του 10% του τοπικού πληθυσμού άλλες γλώσσες, πέραν των ουκρανικών.^[xxiv] Το ίδιο θα ίσχυε και στην Βουλή, στις κρατικές υπηρεσίες και στον Τύπο.

Επακόλουθο αυτών ήταν φυσικά η ενίσχυση της ρωσικής γλώσσας και δε σε περιοχές της Ανατολικής Ουκρανίας. Για αυτό το λόγο αυτές τις ρυθμίσεις προσπάθησαν να τις εξαλείψουν και, συγκεκριμένα, η Βουλή της Ουκρανίας^[xxv] θέσπισε νόμο κατάργησης της παρούσας γλωσσικής πολιτικής το 2014 που, όμως, διατηρήθηκε σε ισχύ κατόπιν προεδρικής αρνησικυρίας από τον προσωρινό πρόεδρο της κυβέρνησης Ολεξάντρ Τουρτσίνοφ.^[xxvi]

Όλες οι παραπάνω συνταγματικές προστασίες φάνηκαν να έρχονται σε αντίθεση με τους νόμους που θεσπίζονται στην Ουκρανία, ύστερα της προσάρτησης της Κριμαίας από την Ρωσία από το 2015 έως τον Φεβρουάριο του 2022. Νόμοι όπως, αυτός που ψηφίστηκε το 2022 «Για την διασφάλιση και την λειτουργία της ουκρανικής γλώσσας ως επίσημη κρατική γλώσσα» και το άρθρο 25,^[xxvii] και όριζε ότι κάθε είδους μέσο μαζικής ενημέρωσης θα κυκλοφορεί αποκλειστικά στην ουκρανική γλώσσα ή σε μια ευρωπαϊκή ή άλλη ξένη γλώσσα, εκτός των ρωσικών, με ταυτόχρονη μετάφραση του ένθετου στα ουκρανικά. Επίσης, με τον νόμο «περί των Αυτοχθόνων της Ουκρανίας» ασκήθηκε διεθνή κριτική και έντονη παραπληροφόρηση για “φυλετική” διάκριση και απαγόρευση της ελευθερίας έκφρασης των μειονοτικών ομάδων στην Ουκρανία, χαρακτηρίζοντας το κράτος απολυταρχικό.^[xxviii]

Συνεπώς, από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι η προστασία των μειονοτήτων σε κάθε χώρα αποτελεί ένα ιδιάζον ζήτημα προσέγγισης νομικά, πολιτικά και ανθρωπιστικά. ‘Εχει επισημανθεί ότι υπάρχει πιθανότητα η διευρυμένη απόδοση δικαιωμάτων ή ελευθερίων να οδηγήσει σε αποσχιστικές πρακτικές των μειονοτικών ομάδων, ή οι μειονότητες να γίνουν όργανα πολιτικής πίεσης από άλλες χώρες (αναφέρονται ως παραδείγματα αντίστοιχα από την Engjelislushe Morina η αντιμετώπιση της σερβικής μειονότητας στο Κόσσοβο και στην Σερβία).^[xxix]

Ωστόσο, η απαγόρευση βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων και ίσης μεταχείρισης τους από το κράτος των δραστηριοτήτων των μειονοτήτων μπορεί να οδηγήσει σε περιπτώσεις ανισοτήτων και αποκλεισμού, με αντίκτυπο και στην διεθνή εικόνα της χώρας. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, διαπιστώθηκε πως η νομική προστασία των κύριων εθνικών μειονοτήτων προσεγγίστηκε ανά τα χρόνια με δημοκρατικά μέσα και κριτήρια δια του Ουκρανικού Συντάγματος. Ωστόσο, εγείρεται το ερώτημα σχετικά με την πολιτική χειραγώγηση της εθνικής μειονότητας των Ρώσων της Ανατολικής Ουκρανίας από την Ρωσία. Μετά την απόσχιση της Κριμαίας, οι κοινότητες αυτές φαίνεται ότι λειτούργησαν ως άλλοθι και πολιτικό έναυσμα της πρόσφατης εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, με αιτιολογία τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης τους στην χώρα. Είναι ένα ζήτημα που χρειάζεται περισσότερη ανάλυση και δεν μπορεί να καλυφθούν όλες οι παράμετροι στο παρόν άρθρο. Δεδομένου, λοιπόν, του εν εξελίξει πολέμου στην Ουκρανία είναι αδύνατον να προβλεφθεί το μέλλον των μειονοτήτων στην χώρα και, ειδικότερα, το μέλλον της ρωσικής μειονότητας. Προς το παρόν, όμως, κύριο μέλημα των διεθνών οργανισμών και φορέων πρέπει να είναι η έγκαιρη και δυναμική δράση τους, προκειμένου να αποφευχθούν εικόνες και καταστάσεις που προσομοιάζουν, ήδη, σε αυτών των Γιουγκοσλαβικών Πολέμων ή του πολέμου στο Αφγανιστάν.

^[i] Walker Shaun, “One month on: how a tragedy has unfolded”, The Guardian, Μάρτιος 24, 2022

One month on: how a tragedy has unfolded in Ukraine | Ukraine | The Guardian

^[ii] “Ukraine – People”, Britannica, ημερομηνία πρόσβασης Απρίλιος 25, 2022, https://www.britannica.com/place/Ukraine/People

^[iii] “The Constitution of Ukraine”, Verkhovna Rada of Ukraine – Legislation of Ukraine (τελευταία τροποποίηση Μάιος 27, 2021), ημερομηνία πρόσβασης Απρίλιος 21, 2022, https://zakon.rada.gov.ua/laws/show/254%D0%BA/96-%D0%B2%D1%80?lang=en#Text

^[iv] “The Constitution of Ukraine”, ibid.

^[v] Regional Bureau for Europe (RBE), “Nationality Laws of the Former Soviet Republics”, UN High Commissioner for Refugees (UNHCR), Ιούλιος 1, 1993, https://www.refworld.org/docid/3ae6b31db3.html

^[vi] Gyula Fodor and István Csernicskó, “Language Policy and Minority Rights in Ukraine” (άρθρο που παρουσιάστηκε στο συνέδριο Ukraine at Crossroads. Prospects of Ukraine’s Relations with the European Union and Hungary, Hungarian Institute of International Affairs, Regional Brach of the National Institute for Strategic Studies in Uzhgorod, CEU Center for EU Enlargement Studies Manfred Wörner Foundation, Βουδαπέστη, Νοέμβριος 2012), http://real.mtak.hu/23920/7/language_policy_and_minority_rights_in_ukraine.pdf

^[vii] Rita Izsák, “Report of the Special Rapporteur on minority issues, Mission to Ukraine”, UN Human Rights Council UN, Ιανουάριος 27, 2015, https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Fwww.ohchr.org%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2FHRBodies%2FHRC%2FRegularSessions%2FSession28%2FDocuments%2FA_HRC_28_64_Add_1_en.doc&wdOrigin=BROWSELINK

^[viii] Rita Izsák, “Report of the Special Rapporteur on minority issues, Mission to Ukraine”.

^[ix] Law of Ukraine of June 25, 1992 No. 2494-XII, “About ethnic minorities in Ukraine” (as amended on 16-10-2012), CIS Legislation, ημερομηνία πρόσβασης Απρίλιος 21, 2022, https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=16949

^[x] “About the Framework Convention for the Protection of National Minorities”, Council Of Europe, ημερομηνία πρόσβασης Μάρτιος 18, 2022, https://www.coe.int/en/web/minorities/at-a-glance

^[xi] Law of Ukraine of June 25, 1992 No. 2494-XII, ibid.

^[xii] Diana Hrynko, ‘Issues of improving the legal status of national minorities in Ukraine”, (άρθρο που παρουσιάστηκε στο συνέδριο Knowledge Transfer in the Global Academic Environment – Terminological Basis of Modern Research in Humanities, III National Students’ Conference, Lviv 2021), http://www.tesol-ukraine.com/wp-content/uploads/2015/12/Book-SRA2021-vol.1-A-K.-1.pdf#page=139

^[xiii] Stela Garaz, “Exploring the Link between Power Concentration and Ethnic Minorities’ Mobilization in Post Soviet Georgia, Moldova, and Ukraine” (PhD diss., Central European University, 2012).

^[xiv] “World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Ukraine : Russians and Russian-speakers”, Minority Rights Group International, 2008, https://www.refworld.org/docid/49749c91a.html

^[xv] Stela Garaz, “Exploring the Link between Power Concentration and Ethnic Minorities’ Mobilization in Post Soviet Georgia, Moldova, and Ukraine” (PhD diss., Central European University, 2012).

^[xvi] Ibid.

^[xvii] “The Constitution of Ukraine”, ibid.

^[xviii] Владимир Малинкович, “IGPI.RU :: Степень украинизации образования на Украине”, Института гуманитарно-политических исследований, Μάρτιος 10, 2005, http://www.igpi.ru/info/people/malink/1111152776.html

^[xix] Stela Garaz, “Exploring the Link between Power Concentration and Ethnic Minorities’ Mobilization in Post Soviet Georgia, Moldova, and Ukraine”, 158-160.

^[xx] Stela Garaz, “Exploring the Link between Power Concentration and Ethnic Minorities’ Mobilization in Post Soviet Georgia, Moldova, and Ukraine”, 161.

^[xxi] Ibid.

^[xxii] Rita Izsák, “Report of the Special Rapporteur on minority issues, Mission to Ukraine”.

^[xxiii] “Ministry of Culture of Ukraine Establishes Department on Religions and Nationalities”, Religious Information Service of Ukraine, Οκτώβριος 17 2011,

Ministry of Culture of Ukraine Establishes Department on Religions and Nationalities – RISU

^[xxiv] Law of Ukraine of June 25, 1992 No. 2494-XII, “About ethnic minorities in Ukraine” .

^[xxv] E-010539/2014, “Απάντηση της Αντιπροέδρου Mogherini εξ ονόματος της Επιτροπής”, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο – Κοινοβουλευτικές ερωτήσεις, Μάρτιος 5, 2015, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-8-2014-010539-ASW_EL.html

^[xxvi]Simon Ormiston and Arij Limam, “The Ukrainian Crisis: A look back at the key events that have led to the conflict between Ukraine and Russia”, CGTN Europe, ημερομηνία πρόσβασης Μάρτιος 28, 2022 https://stories.cgtneurope.tv/ukraine-crisis-timeline/index.html

^[xxvii] Rachel Denber, “New Language Requirement Raises Concerns in Ukraine”, Human Rights Watch, Ιανουάριος 19, 2022, https://www.hrw.org/news/2022/01/19/new-language-requirement-raises-concerns-ukraine

^[xxviii]Valery Engel, “The Law on the Indigenous Peoples of Ukraine. What does it bring to national minorities?,” Culturico, Δεκέμβριος 20, 2021, https://culturico.com/2021/12/20/the-law-on-the-indigenous-peoples-of-ukraine-what-does-it-bring-to-national-minorities/

^[xxix]Engjelislushe Morina, “The path to recognition: Kosovo’s and Serbia’s evolving dialogue, European Council of Foreign Relations”, European Council on Foreign Relations, Ιούνιος 25, 2021, https://ecfr.eu/publication/the-path-to-recognition-kosovos-and-serbias-evolving-dialogue/#kosovos-ethnic-divides