Η τουρκική διπλωματία των drones

Η χρήση της τεχνολογίας των Μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών (Unmanned Aerial Vehicle – UAV), γνωστά ως «Drones», αποτελεί τα τελευταία χρόνια σημαντικό παράγοντα επιτυχίας στα πεδία των μαχών για τα κράτη. Προτερήματα, όπως οι πληροφορίες πεδίου μάχης, ο εξ αποστάσεως χειρισμός με ελάχιστη επίβλεψη και η πρόσβαση σε δυσπρόσιτες τοποθεσίες για τις ανθρώπινες δυνάμεις, καθιστούν την κατοχή τους ένα σημαντικό πλεονέκτημα στη φαρέτρα των αμυντικών συστημάτων τους.[i] Αξιοπρόσεκτη είναι η τουρκική αμυντική βιομηχανία αναφορικά με την παραγωγή μη επανδρωμένων αεροσκαφών – Bayraktar TB2 – η οποία έχει επεκταθεί τόσο στην Αφρικανική Ήπειρο όσο και στην Ευρώπη. Το γεγονός αυτό από κοινού με τις επιτυχίες που σημειώθηκαν σε πεδία μαχών – όπως το Ναγκόρνο Καραμπάχ και τη Λιβύη – με τη χρήση των Bayraktar TB2 drones και τις εκάστοτε περιφερειακές φιλοδοξίες της Άγκυρας συνθέτουν το φαινόμενο της «Διπλωματίας των drones».

Η Τουρκία, τα τελευταία χρόνια, έχει επενδύσει στην ανάπτυξη τεχνογνωσίας και παραγωγής μη επανδρωμένων αεροσκαφών. Η σημασία της τεχνολογίας αυτής έγκειται στην δυνατότητα αλλαγής συσχετισμών στα πεδία μαχών, όπως επίσης και στο ότι αποτελούν μία προσιτή αμυντική οικονομική λύση.[ii] Παράλληλα, η προσπάθεια της Άγκυρας να καταστεί «περιφερειακή δύναμη», μέσω της εμπλοκής της σε εμπόλεμες συγκρούσεις, έχει αναβαθμιστεί με τη χρήση των Bayraktar TB2 drones (Ναγκόρνο Καραμπάχ, Λιβύη) καθώς και της εκτεταμένης ζήτησής τους από άλλα κράτη (Πολωνία, Λετονία).[iii] Οι επιτυχίες των τουρκικών drones στις προαναφερθείσες συγκρούσεις αποτέλεσαν ένα σημαντικό εργαλείο με σκοπό την αναβάθμιση των διμερών σχέσεων της Άγκυρας. O όρος «διπλωματία των drones» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο η Τουρκία εδραιώνει βαθύτερες διμερείς στρατιωτικές και οικονομικές εταιρικές σχέσεις με το εκάστοτε κράτος, μέσω της πώλησης οπλικών συστημάτων. Αποτελεί, στην ουσία, την ενοποίηση της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής των drones, ενώ ταυτόχρονα παρέχει την δυνατότητα εγκαθίδρυσης άτυπης «στρατιωτικής παρουσίας» της Τουρκίας σε περιοχές που υπαγορεύουν τα εθνικά της συμφέροντα, με πλέον χαρακτηριστικό το παράδειγμα της Συρίας.[iv]

Αυτό που πρέπει να τονιστεί αναφορικά με τα Bayraktar TB2 drones είναι ο κρίσιμος ρόλος που διαδραμάτισαν στα πεδία μαχών όπου χρησιμοποιήθηκαν. Αρχής γενομένης από τη Λιβύη, η χώρα βρίσκεται διαιρεμένη λόγω του εμφυλίου πολέμου που εκδηλώθηκε μετά την ανατροπή του καθεστώτος του δικτάτορα Μουαμάρ Κατντάφι το 2011.[v] Η απομάκρυνση του ενδιαφέροντος των Η.Π.Α. και των ευρωπαϊκών κρατών από την αφρικανική χώρα δημιούργησε ένα κενό το οποίο καλύφθηκε από άλλους διεθνείς δρώντες μετατρέποντας τον εμφύλιο σε πόλεμο δια αντιπροσώπων, κυρίως μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, εξυπηρετώντας τα εκάστοτε συμφέροντα.[vi] Συγκεκριμένα, ο ρόλος της Τουρκίας στο λιβυκό έδαφος και η στήριξη προς την – αναγνωρισμένη από τα Ηνωμένα Έθνη – Kυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας (Government of National Accord – G.N.A.) με έδρα την Τρίπολη[vii] υπαγορεύεται από μια σειρά συμφερόντων, οικονομικών και γεωπολιτικών. Πρώτον, η σημαντική οικονομική παρουσία μέσω τουρκικών εταιρειών, που δραστηριοποιούνται στη Λιβύη, ήδη, από την εποχή του δικτατορικό καθεστώς Καντάφι. Δεύτερον, σε επίπεδο οικονομικό-γεωπολιτικό, η συμμετοχή στον ενεργειακό και χρηματοπιστωτικό τομέα της χώρας. Και τέλος, σε ένα καθαρά γεωπολιτικό πεδίο, σοβαρά υπόψη λαμβάνεται η αντιπαράθεση που έχει με κράτη της Αραβικής Άνοιξης, με ευρωπαϊκά κράτη, όπως η Γαλλία που υποστηρίζει τον Εθνικό Στρατό της Λιβύης (Libyan National Army – L.N.A.) υπό την ηγεσία του Χαλιφά Χαφτάρ, και με θεσμικά πλαίσια συγκροτημένα από κράτη της Ανατολικής Μεσογείου (Φόρουμ Αερίου Ανατολικής Μεσογείου).[viii]

Από το 2019, παρατηρήθηκε ένταση της τουρκικής στρατιωτικής επέμβασης στη Λιβύη και στην προστασία της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας έναντι του Εθνικού Στρατού της Λιβύης.[ix] Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη αυτή διαδραμάτισαν τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Συγκεκριμένα, το 2016 ο Εθνικός Στρατός της Λιβύης ενισχύθηκε σημαντικά από τα κινεζικής κατασκευής Wing Loong drones, χειριστές τον οποίων ήταν πιλότοι από τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (Η.Α.Ε.). Ο εν λόγω στρατιωτικός οπλισμός συνέβαλε αποφασιστικά στην εξέλιξη των μαχών, όπως στην Ντέρνα για τον έλεγχο της ανατολικής Λιβύης και στην Τρίπολη το 2019, χάρη στα χτυπήματα ακριβείας, κερδίζοντας έδαφος υπέρ των δυνάμεων του Χαφτάρ.

Ωστόσο, η ουσιαστική αλλαγή στο στρατιωτικό σκηνικό επήλθε με την αποστολή των τουρκικών Bayraktar TB2. Αυτό οφείλεται σε ένα σημαντικών αριθμό πλεονεκτήματα που προσφέρουν τα τουρκικά drones, όπως το μικρότερο βεληνεκές τους σε σχέση με τα Wing Loong drones, στην καταστροφή επίγειων στόχων του L.N.A., στην παρενόχληση γραμμών ανεφοδιασμού του, στην επίθεση ασφαλών αεροπορικών βάσεων. Επομένως και σε συνδυασμό με την άφιξη άλλων συστημάτων αεράμυνας συνέβαλαν αφενός στην αποτελεσματική λειτουργία της κύριας αεροπορικής βάσης της G.N.A. στο αεροδρόμια Μίτιγκα της Τρίπολης, αφετέρου στην κατάληψη σημαντικών παράκτιων πόλεων, Surman, Sabratah, Al-Ajaylat, Al-Assah, και στην ανακατάληψη της αεροπορικής βάσης Al-Watiya, η οποία χρησιμοποιούταν από τις δυνάμεις του Χαφτάρ ως κύριο σημείο των επιχειρήσεών τους.

Τα εν λόγω γεγονότα εξώθησαν στην υποχώρηση του L.N.A. και συνέτειναν έτσι ώστε τον Μάιο του 2020 να διεξαχθεί, σύμφωνα με τον Ειδικό Αντιπρόσωπο του ΟΗΕ στη Λιβύη, Ghassan Salame, «ο μεγαλύτερος πόλεμος με drone στον κόσμο», με σχεδόν 1.000 αεροπορικές επιδρομές.[x] Αδιαμφισβήτητα, με βάση τα ανωτέρω συνεπάγεται η ουσιαστική συμβολή των τουρκικών Bayraktar TB2 στην αποτροπή κατάληψης της Τρίπολης από τον L.N.A..

Η πολιτική της Άγκυρας για τη Λιβύη αποκρυσταλλώνεται από τη διπλωματία των drones. Η παροχή στρατιωτικής βοήθειας επέφερε μια σειρά συμφωνιών με την κυβέρνηση Σάρατζ, οι οποίες εξυπηρετούν τα συμφέροντα της Τουρκίας στο περιφερειακό σύστημα της Ανατολικής Μεσογείου. Ειδικότερα, η υπογραφή δύο συμφωνιών για την οριοθέτηση περιοχών θαλάσσιας δικαιοδοσίας στη Μεσόγειο Θάλασσα και για την ασφάλεια και τη στρατιωτική συνεργασία προωθούν μεν την υπονόμευση της συνεργασίας Ισραήλ, Ελλάδας, Κύπρου και Αιγύπτου (Φόρουμ Αερίου Ανατολικής Μεσογείου) και παράλληλα, εξυπηρετούν την ανατροπή της ισορροπίας ισχύος που διατρηρούσε η Τουρκία στην ευρύτερη περιοχή με σημαντικούς αντιπάλους της, όπως η Αίγυπτος, τα Η.Α.Ε. και η Σαουδική Αραβία σε ένα πολύ φλέγον ζήτημα, εκείνο της ενέργειας.[xi] Από την άλλη αποσκοπούν στην ενίσχυση της θέσης της G.N.A., μέσω της παροχής στρατιωτικού εξοπλισμού και μεταφοράς Σύριων μισθοφόρων στη Λιβύη, καθ’ομοίωση της ρωσική τακτική για λογαριασμό του L.N.A., μεταφέροντας, ουσιαστικά, τον συριακό εμφύλιο στη Λιβύη.[xii]

Η χρήση των τουρκικών μη επανδρωμένων αεροσκαφών προωθήθηκε εξίσου και στο θέατρο επιχειρήσεων μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, στον θύλακα Ναγκόρνο – Καραμπάχ το 2020. Η εξωτερική πολιτική της Άγκυρας στην περιοχή αποσκοπούσε στην απόκτηση και διατήρηση της τουρκικής παρουσίας, μέσω παροχής στρατιωτικής υποστήριξης των στενών της συμμάχων, Αζέρων, καθώς και της συμμετοχής στην πολιτική διευθέτηση της εμπόλεμης διαμάχης, προωθώντας συμφέροντα που σχετίζονται με τους τομείς της ενέργειας, της ασφάλειας και της οικονομίας.[xiii] Θα πρέπει να σημειωθεί ότι από το Αζερμπαϊτζάν διέρχεται αγωγός (γνωστός ως αγωγός Μπακού – Τιφλίδα – Τσεϊχάν),[xiv] γεγονός που καθιστά την εμπλοκή της Τουρκίας στην περιοχή υψίστης σημασίας. Επιπλέον, η εμπλοκή της Ρωσίας στη διαμάχη, υιοθετώντας ουδέτερη στάση προς τα δύο αντίπαλα κράτη, ως μέρη του μετα-σοβιετικού χώρου, αποτέλεσε τροχοπέδη στην προσπάθεια της Άγκυρας για περαιτέρω εμβάθυνση των διμερών της σχέσεων με το Αζερμπαϊτζάν, από τη μία μέσω της παροχής υλικοτεχνικής βοήθειας για την ανάκτηση των κατειλημμένων από την Αρμενία περιοχών και από την άλλη για την μείωση της ρωσικής επιρροής στον καίριο αυτό σύμμαχό της.[xv]

Τα τουρκικά Bayraktar TB2 συνέβαλαν καίρια στη νίκη του Αζερμπαϊτζάν επί της Αρμενίας. Σύμφωνα με δημοσίευμα της Wall Street Journal αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Το Oryx, ένα blog που επαληθεύει τον κατεστραμμένο εξοπλισμό χρησιμοποιώντας φωτογραφίες και βίντεο, ανέφερε την καταστροφή από τα drones 106 αρμενικών αρμάτων μάχης, 146 πυροβολαρχιών, 62 πολλαπλών συστημάτων εκτόξευσης πυραύλων, 18 συστημάτων πυραύλων εδάφους-αέρος, επτά μονάδων ραντάρ και 161 άλλων οχήματα. Οι συνολικές απώλειες, σημείωσε η Oryx, ήταν πιθανότατα υψηλότερες. Το Αζερμπαϊτζάν κατέστρεψε 30 άρματα μάχης, μεταξύ άλλων οχημάτων και εξοπλισμού, σύμφωνα με το ιστολόγιο.».[xvi] Οι εν λόγω αριθμοί και η επικράτηση του Αζερμπαϊτζάν αντικατοπτρίζουν την εν συνεχεία αύξηση της δημοτικότητας του Τούρκου προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, στο Μπακού, δημιουργώντας πρόσφορο έδαφος για την επίτευξη της εξωτερικής του πολιτικής.[xvii] Ταυτόχρονα, όμως, με την στρατιωτική και πολιτική επιτυχία ακολούθησε η αύξηση της ζήτησης των τουρκικών drones από κράτη της Ευρωπαϊκής Ηπείρου.

Η συνεργασία Ουκρανίας και Τουρκίας στον τομέα της άμυνας και της ασφάλειας υπαγορεύεται από μία σειρά παραγόντων, στους οποίους κοινός παρονομαστής αποτελεί ο ρόλος της Ρωσίας στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Τα δύο κράτη διακατέχονται από αλληλοκαλυπτόμενα συμφέροντα. Συγκεκριμένα, η Τουρκία, έχοντας απομονωθεί και δεχθεί κυρώσεις από τη Δύση, εξαιτίας της εμπλοκής της στις προαναφερθείσες συγκρούσεις, αντιμετωπίζει σημαντικό πρόβλημα στην απόκτηση μηχανών για την κατασκευή των μη επανδρωμένων αεροσκαφών της, γεγονός που θα μπορούσε να επιλυθεί μέσω των ουκρανικών κατασκευαστικών εταιριών.[xviii] Επιπρόσθετα, η Ουκρανία αποτελεί για την Άγκυρα σημαντικό ανασχετικό παράγοντα της ρωσικής επιρροής στη Μαύρη Θάλασσα.[xix]

Από την πλευρά του Κιέβου, η φιλοδοξία περί ένταξης στο ΝΑΤΟ ενισχύθηκε με την κοινή δήλωση του Απριλίου 2021 του Στρατηγικού Συμβουλίου Υψηλού Επιπέδου της Ουκρανίας και της Τουρκίας, όπου τα δύο κράτη υπογράμμισαν την «στήριξή τους στην προοπτική ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, και ειδικότερα, στις προθέσεις της να λάβει Σχέδιο Δράσης Μέλους στο εγγύς μέλλον και στοχεύουν να συμβάλουν στη διαλειτουργικότητα των Ενόπλων Δυνάμεων της Ουκρανίας με τους Συμμάχους».[xx] Καθίσταται αναγκαίο να αναφερθεί, επίσης, ότι η Άγκυρα έχει στρέψει την προσοχή της στην μουσουλμανική μειονότητα, τουρκικής καταγωγής της Κριμαίας, του Τατάρους, οι οποίοι υφίστανται καταστολή υπό τον ρωσικό έλεγχο που ισχύει στην περιοχή από το 2014.[xxi] Για τους λόγους αυτούς, μεθοδεύτηκε και τελικά επετεύχθη η συμφωνία πώλησης τουρκικών drones στην Ουκρανία το 2021, όπου μέσα στην ίδια χρονιά εγκαινίασε τα εν λόγω οπλικά συστήματα για την καταστολή ενός ρωσικού πυροβολικού οβίδων, οι βομβαρδισμοί των οποίων στοίχισαν τη ζωή σε έναν Ουκρανό στρατιώτη.[xxii] Σημαντική είναι η αναφορά στην επίσημη καταγγελία του Ρώσου Υπουργού Εξωτερικών, Σεργκέι Λαβρόφ, ο οποίος υποστήριξε ότι η πώληση των TB2 στην Κριμαία αποτελεί προώθηση των μιλιταριστικών τάσεων της Τουρκίας, καθώς η αποτελεσματικότητα των εν λόγω αεροσκαφών δύναται να πλήξουν τους Ρώσους στρατιώτες της περιοχής του Ντόνετσκ.[xxiii] Επομένως, δύναται να λεχθεί ότι ο απομονωτισμός της Τουρκίας από τη Δύση και το ΝΑΤΟ πιθανόν να αρθεί μέσω αμυντικών συνεργασιών και συμφωνιών με κράτη που αποτελούν την προ-σοβιετική σφαίρα επιρροής της Ρωσίας όπως η Ουκρανία.[xxiv]

Αναφορικά με την ευρωπαϊκή περιοχή, σημαντική καθίσταται η προσοχή κρατών όπως η Πολωνία και η Λετονία για τα τουρκικά Bayraktar TB2. Η αποτελεσματικότητά τους, η οποία αποδείχθηκε στις πολεμικές επιχειρήσεις της Λιβύης και του Ναγκόρνο – Καραμπάχ είχε ως συνέπεια την πραγματοποίηση της πρώτης αγοράς τους από νατοϊκό κράτος – μέλος, της Πολωνίας.[xxv] Παράλληλα, το κοινοβούλιο της Αλβανίας ενέκρινε επιπλέον αμυντική χρηματοδότηση, η οποία φτάνει στα 9,7 εκατομμύρια δολάρια του προϋπολογισμού, με στόχο την προμήθεια των TB2, ενώ η Λετονία αποτέλεσε το τρίτο κράτος που επεξεργάζεται την απόκτηση των μη επανδρωμένων αεροσκαφών από την Τουρκία.[xxvi] Λαμβάνοντας υπόψη μια σειρά γεγονότων του πρόσφατος παρελθόντος, όπου έχει καταγραφεί η «επιθετική» στάση της Ρωσίας σε άλλα κράτη της ανατολικής Ευρώπης με σκοπό τον περιορισμό της επιρροής του ΝΑΤΟ και ιδιαίτερα έπειτα από την πρόσφατη εκτεταμένη πολεμική εισβολή της Ρωσίας στο ουκρανικό έδαφος, απορρέει η αναγκαιότητα θωράκισης των εν λόγω εν δυνάμει «επαπειλούμενων» κρατών και η αύξηση της αμυντικής τους ικανότητας. Ωστόσο, μια συντονισμένη κίνηση για αύξηση της αμυντικής και μόνο ικανότητας κρατών της Ανατολικής Ευρώπης ενδέχεται να μεταφραζόταν διαφορετικά από τη ρωσική πλευρά, και συγκεκριμένα με μια περισσότερο επιθετική χροιά, πυροδοτώντας νέες ανησυχίες στην διεθνή κοινότητα και ιδιαίτερα στον ευρωπαϊκό χώρο για μετατόπιση ή προέκταση της ρωσικής επιθετικότητας στις εν λόγω χώρες.

Η γεωπολιτική σημασία της χρήσης των drones έγκειται στο γεγονός ότι αποτελούν σημαντικό πλεονέκτημα αμυντικής στρατιωτικής καθώς και εξωτερικής πολιτικής. Τα πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν στις εμπόλεμες συρράξεις, όπως μικρότερο κόστος διεξαγωγής πολεμικών επιχειρήσεων, αποτελεσματικότητα και ακρίβεια εντοπισμού στόχων κλπ., αποτελούν, σύμφωνα με το European Council on Foreign Affairs, «σημαντική επένδυση για τα ευρωπαϊκά κράτη, τα οποία θα πρέπει να επενδύσουν περισσότερους πόρους σε αυτήν την τεχνολογία και να μην επιτρέψουν στους ανταγωνιστές τους να συνεχίσουν να κυριαρχούν στον τομέα, εντείνοντας τις προσπάθειές τους να γίνουν ηγέτες της ρύθμισης της τεχνολογίας των drones».[xxvii] Λαμβάνονται υπόψιν τη συγκεκριμένη άποψη, καθίσταται φανερό ότι για την ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία, τα τουρκικά drones αποτελούν στην ουσία απειλή, καθώς η εξάρτηση από αυτά σε συνδυασμό με την αδυναμία απόκτησης τεχνογνωσίας τους, αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα ανεξαρτητοποίησης των κρατών για την παραγωγή τους.

Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι στους κόλπους του ΝΑΤΟ η ολοένα και αυξανόμενη σύναψη αμυντικών συμφωνιών μεταξύ της Τουρκίας και άλλων κρατών για την πώληση των Bayraktar TB2 έχει δημιουργήσει ανησυχίας μεταξύ των μελών της για μία ενδεχόμενη επιδίωξη πιο ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας.[xxviii] Στην επιφυλακτικότητα των ευρωπαίων εταίρων έχουν συμβάλει ο τουρκικός επεκτατισμός και αναθεωρητισμός στην περιφέρεια της Ανατολικής Μεσογείου καθώς και η εμπλοκή της Τουρκίας σε διάφορες πολεμικές συγκρούσεις (όπως αυτές περιγράφησαν ανωτέρω). Η προώθηση μιας σειράς ενεργειών υπό τις οποίες συνίσταται να πραγματοποιείται η παραγωγή και η πώληση των συγκεκριμένων αμυντικών συστημάτων θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψιν από την Άγκυρα, προκειμένου να ξεπεραστεί ο σκεπτικισμός των νατοϊκών κρατών – μελών. Συγκεκριμένα, η αύξηση της διαφάνειας αναφορικά με την τεχνογνωσία και τις συναλλαγές με τρίτες χώρες, η τήρηση των ελέγχων των εξαγωγών, η διαμόρφωση κώδικα δεοντολογίας και η προώθηση συζητήσεων για τα εν λόγω θέματα μεταξύ των μελών του ΝΑΤΟ, δύναται να άρει τον απομονωτισμό που υφίσταται.

Εν κατακλείδι, η σημασία ανάπτυξης της αμυντικής βιομηχανίας των τουρκικών μη επανδρωμένων αεροσκαφών – Bayraktar TB2 – έχει αποτελέσει σημαντικό παράγοντα προώθησης διμερών σχέσεων της Τουρκίας με κράτη της Αφρικής, της Μέσης Ανατολής καθώς και της Ευρώπης. Τα πλεονεκτήματα των εν λόγω οπλικών συστημάτων αποτελούν σημαντικό εργαλείο προώθησης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, όπως αποδεικνύεται από την παρούσα ανάλυση. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι η ανάγκη προώθησης μια συνεκτικής ατζέντας εφησυχασμού των εταίρων της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, αναφορικά με την χρήση των drones, αποτελεί σημαντικό βήμα για την διαμόρφωση αφενός ενός πλαισίου εμπιστοσύνης και αφετέρου για την άρση του απομονωτισμού της.

[i] Md Mehedi, “Powering Better Battlefield Drones”, Aerospace & Defense, 1 Μαΐου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 4 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.aerodefensetech.com/component/content/article/adt/features/articles/39045

[ii] Alex Kassidiaris, “Turkey’s Drone Diplomacy’ Broadens Its Geopolitical Prospects”, Inside Arabia, 7 Ιουλίου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Φεβρουαρίου, 2022,

https://insidearabia.com/turkeys-drone-diplomacy-broadens-its-geopolitical-prospects/

[iii] Ο.π. 2.

[iv]Elisabeth Gosselin-Malo, “Turkey’s modern way of doing foreign policy: drone diplomacy”, Aspenian online, 3 Νοεμβρίου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 15 Φεβρουαρίου, 2022, https://aspeniaonline.it/turkeys-modern-way-of-doing-foreign-policy-drone-diplomacy/

[v] Frud Bezhan, “U.S. Vacuum: How Libya Is Descending Into A Russia- Turkey Proxy War”, Radio Free Europe Radio Liberty, 21 Ιανουαρίου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 4 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.rferl.org/a/u-s-vacuum-how-libya-is-descending-into-a-russia-turkey-proxy-war-/30389900.html

[vi] Ο.π. 5.

[vii] Tarek Megerisi, “How Libya Became a Battleground for Foreign Powers”, New Lines Magazine, 11 Οκτωβρίου, 20202, ημερομηνία πρόσβασης 6 Φεβρουαρίου, 2022, https://newlinesmag.com/argument/how-libya-became-a-battleground-for-foreign-powers/

[viii] Galip Dalay. “Turkish – Russian Relations in Light of Recent Conflicts”, Stiftung Wissenschaft und Politik, 4 Αυγούστου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 6 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.swp-berlin.org/en/publication/turkish-russian-relations-in-light-of-recent-conflicts#hd-d17741e668

[ix] Ο.π. 8.

[x] Alex Gatopoulos, “Largest drone war in the world: how airpower saved Tripoli”, Al Jazeera, 28 Μαΐου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 8 Ιανουαρίου, 2022, https://www.aljazeera.com/news/2020/5/28/largest-drone-war-in-the-world-how-airpower-saved-tripoli

[xi] Galip Dalay, “Turkey’s Libya gambit is paying off – for now”, Middle East Eye, 19 Μαΐου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 12 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.middleeasteye.net/opinion/turkeys-libya-gambit-paying-now

[xii] Ο.π.11.

[xiii] Ο.π. 4.

[xiv] Hydrocarbons Technology, “Baku – Tbilisi – Ceyhan (BTC) Caspian Pipeline”, ημερομηνία πρόσβασης 7 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.hydrocarbons-technology.com/projects/bp/

[xv] Ο.π.11.

[xvi] James Marson, Brett Forest, “Armed Low-Cost Drones, Made by Turkey, Reshape Battlefields and Geopolitics”, The Wall Street Journal, 3 Ιουνίου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 12 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.wsj.com/articles/armed-low-cost-drones-made-by-turkey-reshape-battlefields-and-geopolitics-11622727370?mod=trending_now_news_pos2

[xvii] Nailia Bagirova, Tuvan Gumrukcu, “Turkey’s Erdogan, at Nagorno-Karabakh parade says Armenia needs new leaders”, Reuters, 10 Δεκεμβρίου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 6 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.reuters.com/article/us-armenia-azerbaijan-parade-idUSKBN28K1T3

[xviii] Galip Dalay, Daria Isachenko, “Turkey’s Stakes in the Russia – NATO Rivalry”, Stifutng Wissenschaft und Plitik, 14 Φεβρουαρίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 15 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.swp-berlin.org/en/publication/turkeys-stakes-in-the-russia-nato-rivalry

[xix] Ο.π. 18.

[xx] Ο.π. 18.

[xxi] Ο.π. 2.

[xxii] Alper Coskun, “Strengthening Turkish Policy on Drone Exports”, Carnegie Endowment for International Peace, 18 Ιανουαρίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 6 Φεβρουαρίου, 2022, https://carnegieendowment.org/2022/01/18/strengthening-turkish-policy-on-drone-exports-pub-86183

[xxiii] Patrick Wintour, “Erdogan offers to mediate between Ukraine and Russia”, The Guardian, 3 Φεβρουαρίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 6 Φεβρουαρίου, 2022, https://www.theguardian.com/world/2022/feb/03/turkish-president-erdogan-mediate-ukraine-russia

[xxiv] Ο.π. 2.

[xxv] Adinda Khaerani, “Turkey’s Drone Diplomacy With NATO Members And Its Possible Implication On The Alliance”, Turkish Heritage Organization, https://www.turkheritage.org/en/publications/analysis-by-tho-contributors-and-liaisons/turkeys-drone-diplomacy-with-nato-members-and-its-possible-implication-on-the-alliance-10490

[xxvi] Ο.π. 25.

[xxvii] Federico Borsari, “Turkey’s drone diplomacy: Lessons for Europe”, European Council on Foreign Relations, 31 Ιανουαρίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 12 Φεβρουαρίου, 2022, https://ecfr.eu/article/turkeys-drone-diplomacy-lessons-for-europe/

[xxviii] ο.π. 16.