Τα εγκλήματα πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία, οι διώξεις εγκληματιών και οι επιπτώσεις

Η φράση «Τα Βαλκάνια – πυριτιδαποθήκη των Βαλκανίων» ακούγεται ξανά με αφορμή την δήλωση του ηγέτη της σερβικής μειονότητας της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, Μίλοραντ Ντόντικ για αποχώρηση από τους κρατικούς θεσμούς και δημιουργία ενός αυτόνομου σερβικού στρατού στην περιοχή. Από την άλλη, η τελεσίδικη απόφαση στην υπόθεση Ράτκο Μλάντιτς («Χασάπη των Βαλκανίων») σε έξι φορές ισόβια για ανθρωποκτονία και γενοκτονία 8.000 Βόσνιων Μουσουλμάνων στην Σρεμπρένιτσα στις 8 Ιουλίου 2021 είναι ένα πρόσφατο γεγονός που δείχνει ότι μετά από τριάντα χρόνια, οι δίκες για τα εγκλήματα του πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία 1991-1991/2001 απασχολούν ακόμη.^[i]

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο κόσμος δεν περίμενε κάποιος να κάνει τα ίδια λάθη όπως έγιναν και τότε. Κι όμως 45 χρόνια αργότερα στα Δυτικά Βαλκάνια, στην Γιουγκοσλαβία, κατά την σταδιακή πτώση του κομμουνισμού, θα διαδραματιστούν και πάλι τρομερά εγκλήματα πολέμου εναντίον της ανθρωπότητας στο όνομα της εθνικής ταυτότητας. Η Γιουγκοσλαβία, μια ομοσπονδία σοσιαλιστικών κρατών στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, αυτών: της Σλοβενίας, Κροατίας, Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, Σερβίας, Μαυροβουνίου και την τότε ΠΓΔΜ – τωρινή Βόρεια Μακεδονία, ένα πραγματικό ¨μωσαϊκό¨ εθνοτήτων σύμφωνα με το όραμα του Γιόσιπ Τίτο άρχισε να διαλύεται μετά τον θάνατο του (1980) και την άνοδο στην εξουσία του Σλομποντάν Μιλόσεβιτς (1989).

Η κατάρρευση του κομμουνισμού στην Ανατολική Ευρώπη δεν άργησε να επηρεάσει και την Γιουγκοσλαβία, η οποία στο εσωτερικό της βίωνε έντονη πολιτική και οικονομική κρίση. Συγκεκριμένα, η κεντρική κυβέρνηση αποδυναμωνόταν και ενισχυόταν τo Σοσιαλιστικό Κόμμα της Σερβίας (SPS – СПС) ταυτόχρονα με την αύξηση εθνικιστικών και μιλιταριστικών τακτικών.^[ii] Κατά συνέπεια, εμφανίστηκε από τη μια το δίπολο της ανεξαρτησίας των κρατών και από την άλλη η συγκέντρωση της μιας κεντρικής εξουσίας σε ένα δυνατότερο κράτος. Ειδικά, τα ζητήματα που απασχολούσαν τους Γιουγκοσλάβους αφορούσαν την γιουγκοσλαβική ταυτότητα, τα καύσιμα και την απουσία εμπιστοσύνης ανάμεσα στις διαφορετικές εθνότητες ανά τους χρόνους. Η Σλοβενία και η Κροατία κατηγορούσαν την Σερβία για επιβολή ανεξέλεγκτης και άδικης κυριαρχίας στον στρατό και στην οικονομία στις υπόλοιπες δημοκρατίες, ενώ με την σειρά της, η Σερβία τις κατηγόρησε για αποσχιστικές τακτικές.^[iii]

Αποτέλεσμα αυτών των διαφωνιών ήταν η αρχή των εχθροπραξιών: ο λεγόμενος πόλεμος των 10 ημερών στην Σλοβενία (1991), οι πολύχρονες και αιματηρές πολεμικές συρράξεις στην Κροατία με την βίαιη εθνοκάθαρση και πολιορκία του Βούκοβαρ (1991-1995), στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη (1992-1995) με την τακτική εθνοκάθαρσης των πάνω από 100.000 Βόσνιων Μουσουλμάνων (2.000.000 διώχθηκαν από τα σπίτια τους και χιλιάδες Βόσνιες κακοποιήθηκαν σεξουαλικά συστηματικά) και το καλοκαίρι του 1995 στην πόλη Σρεμπρένιτσα (σφαγή 8.000 Βόσνιων μουσουλμάνων ανδρών και παιδιών)^[iv]. Στην συνέχεια, ακολουθούν οι συγκρούσεις στο Κόσοβο (1998-1999), με τον διωγμό των 750.000 Αλβανών Κοσσοβάρων, την επιστροφή αυτών και την φυγή των 100.000 Σέρβων υπό τον φόβο αντιποίνων. Τέλος, στην ΠΓΔΜ (σημερινή Βόρεια Μακεδονία) , το μοναδικό κράτος στην πρώην Γιουγκοσλαβική ένωση που απήλαυσε ειρήνη από την απόσχιση του, το 1991 μέχρι και το 2001, όπου ο Αλβανικός Απελευθερωτικός Στρατός συγκρούστηκε με τις αρχές του κράτους με αίτημα την αυτονομία των αλβανόφωνων περιοχών της χώρας (2001).^[v] Σε αυτό το κράτος, η λύση στην σύγκρουση ήταν ο διαμερισμός της εξουσίας και επιρροή του ΝΑΤΟ για ειρήνη.^[vi]

Η αρχή του τέλους για τους εμφυλίους πολέμους σήμανε με το κωδικό όνομα «Ο Ευσπλαχνικός Άγγελος» στις 24 Μαρτίου 1999 με τον βομβαρδισμό των 79 ημερών της Σερβίας, του Μαυροβουνίου και του Κοσόβου από Νατοϊκές Δυνάμεις. ^[vii] Μέχρι και σήμερα υποστηρίζονται απόψεις πως η αφορμή για την επιχείρηση αυτή ήταν η αποτυχία των συνομιλιών για αυτονομία του Κοσόβου, ενώ άλλες απόψεις πως, ήταν ο τρόπος για να τελειώσει ο Γιουγκοσλαβικός πόλεμος.^[viii]

Τα εγκλήματα πολέμου κατά της ανθρωπότητας και της παραβίασης των κανόνων διεθνούς δικαίου που διαδραματίστηκαν στους πολέμους στην περιοχή προκάλεσαν την επιτακτική ανάγκη να αποδοθούν κατηγορίες και δικαιοσύνη. Το Συμβούλιο του ΟΗΕ το 1993 σύστησε το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Γιουγκοσλαβία (ICTY). Μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2011, 168 άτομα είχαν κατηγορηθεί για τα εγκλήματα που διεπράχθησαν στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Το δικαστήριο κατηγόρησε άτομα που είχαν επιτελικές θέσεις κατά την διάρκεια των εμφυλίων και απαγγέλθηκαν κατηγορίες για εγκλήματα που αφορούσαν παραβιάσεις Διεθνούς Δικαίου και άρθρων της Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ενώ για κατηγορίες κατώτερης κλίμακας αρμόδια ήταν και είναι τα εθνικά δικαστήρια των εμπλεκόμενων κρατών. Παρότι οι περισσότερες υποθέσεις έκλεισαν το 2011, μέχρι και σήμερα δημιουργούνται νέες υποθέσεις αφορούσες τους πολέμους στην Γιουγκοσλαβία.^[ix] Πολλοί ανώτεροι στρατιωτικοί, αλλά και παραστρατιωτικοί, έχουν κατηγορηθεί, άλλοι έχουν αθωωθεί ή δεν εξέτισαν ολόκληρη ποινή, και κάποιοι άλλοι δεν συνελήφθησαν ποτέ.

Όμως, μερικά από τα πρόσωπα που κατείχαν επιτελικές θέσεις στο διάστημα 1991-2001 και απασχόλησαν το Διεθνές Δικαστήριο ήταν: ο Σλομποντάν Μιλόσεβιτς (Πρόεδρος της Σερβίας-Γιουγκοσλαβίας), ο Φραντζο Τούντμαν (Πρόεδρος της Κροατίας), ο Ράτκο Μλάντιτς (αρχηγός του σερβοβοσνιακού στρατού – Επιχείρηση «Καταιγίδα»), Ράντοβαν Κάρατζιτς (Πρόεδρος της Σερβίας στην Βοσνία), ο Σλομπονταν Πράλιακ (αξιωματικός του Κροατικού Στρατού), Άντε Γκοτόβινα και Ιβάν Τσέρμακ (Κροάτες στρατηγοί) κ.α.

Ο θάνατος του Σλομποντάν Μιλόσεβιτς κατά την διάρκεια της δικαστικής διαδικασίας στην Χάγη στις 11 Μαρτίου του 2006 (Beaumont 2006),^[x] ενώ κρατείτο, σίγουρα δεν ήταν το επιθυμητό αποτέλεσμα μιας τέτοιας καταδίκης, ενός τέτοιου άνδρα. Η υπόθεση Μιλόσεβιτς έληξε στις 14 Μαρτίου 2006 και απαγγέλθηκαν σε αυτόν οι εξής κατηγορίες: κατηγορούμενος και συνένοχος για γενοκτονία στην Σρεμπρένιτσα, για εκτοπισμό πολιτών, δόλιες ανθρωποκτονίες, πολιτικούς – θρησκευτικούς – εθνοτικούς διωγμούς, για απάνθρωπες και βίαιες δόλιες ενέργειες κατά πολιτών, παράνομες φυλακίσεις, για βασανισμούς, για καταπάτηση και λεηλασία ξένης ιδιοκτησίας, για υπέρβαση στρατιωτικής εξουσίας, για επιθέσεις κατά της γενετήσιας αξιοπρέπειας, για καταστροφές σε ιστορικά μνημεία κ.α.^[xi]

Αρκετό χρονικό διάστημα πέρασε από το 2001, όπου και συνελήφθη ο Μιλόσεβιτς, για να συλληφθεί και ο Ράτκο Μλάντιτς. Έχει μείνει στην ιστορία και «Ο Χασάπης των Βαλκανίων» για την σφαγή στην ανακηρυγμένη, από τον ΟΗΕ, ασφαλή περιοχή Σρεμπρένιτσα το 1995.^[xii] Ειδικότερα, ο Μλάντιτς μέχρι το 2001 βρισκόταν υπό την προστασία του Μιλόσεβιτς, που μετά την σύλληψή του εξαφανίστηκε, και έκτοτε ήταν ο πιο περιζήτητος επικηρυγμένος σε όλη την Ευρώπη. Έως το 2011, όπου και συνελήφθη από τις σερβικές αρχές στο χωριό Λαζάρεβο της Σερβίας.^[xiii] Η δίκη του Μλάντιτς άρχισε το Μάιο του 2012 και τελείωσε το 2016, όπου κατηγορήθηκε ως μέλος εγκληματικής οργάνωσης, μαζί με τον Ράντοβαν Κάρατζιτς, για την γενοκτονία στην Βοσνία, για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και για καταπάτηση κανόνων διεθνούς δικαίου (Radovan Karadzic 2016).^[xiv] Η ποινή που του απαγγέλθηκε ήταν ισόβια κάθειρξη (έξι φορές ισόβια) και το 2016 θα ασκηθεί έφεση στο κατηγορητήριο, όμως, το 2021 θα απορριφθεί. Μάλιστα, το Εφετείο του Διεθνούς Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία επέμεινε στην ποινή, αλλά κρίθηκε ένοχος και για την πολιορκία του Σαράγεβου σκοτώνοντας πάνω από 100.000 πολίτες στον σκοπό της εθνοκάθαρσης.^[xv]

Επιτελικό ρόλο στην διακυβέρνηση και ως Πρόεδρος της αυτοαποκαλούμενης αυτόνομης Δημοκρατίας των Σέρβων της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης κατά τους πολέμους είχε και ο Ράντοβαν Κάρατζιτς.^[xvi] Πρωτοδίκως, το 2016 ο Κάρατζιτς είχε καταδικαστεί σε 40 έτη κάθειρξης για τα εγκλήματα της Βοσνίας το διάστημα 1992-1995 και, κατόπιν εφέσεως στο Μηχανισμό για τα Διεθνή Ποινικά Δικαστήρια, το Εφετείο (ICTY)^[xvii] απεφάνθη ότι, η πρωτοβάθμια ποινή όχι μόνο είναι δεκτή, αλλά ίσως καταστεί και προσβλητική για τα θύματα του πολέμου με αποτέλεσμα την απόρριψη έφεσης και την αύξηση της δευτεροβάθμιας ποινής, σε ισόβια.^[xviii]

Επίσης, η ποινική κατάληξη του Κροάτη Σλομποντάν Πράλιακ ήταν, αρχικά, είκοσι χρόνια φυλάκισης για τα εγκλήματα στο Ανατολικό Μόσταρ (2013).^[xix] Αργότερα ασκήθηκε έφεση (2017), όπως και για τους παραπάνω εγκληματίες, αλλά το εφετείο (του Διεθνούς Δικαστηρίου για την Γιουγκοσλαβία) απέρριψε την έφεση του, με αποτέλεσμα να αυτοκτονήσει μέσα στην δικαστική αίθουσα με πόσιμο κυάνιο δηλώνοντας πως δεν είναι εγκληματίας.^[xx]

Ιδιάζουσες περιπτώσεις είναι οι υποθέσεις του Άντε Γκοτόβινα και Ιβάν Τσερμάκ (Κροάτες στρατηγοί), οι οποίοι παρότι κατηγορήθηκαν για συμμετοχή στην επιχείρηση «Καταιγίδα» στην Κράινα της Κροατίας το 1995 (ξεριζωμός 200.000 Σέρβων) και καταδικάστηκαν σε 20 χρόνια φυλάκισης (2011), με απόφαση του εφετείου, αθωώθηκαν το 2012.^[xxi]

Σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, τα αποτελέσματα αυτών των εμφυλίων συρράξεων ήταν τα εξής: 1) Μεγάλα προσφυγικά ρεύματα στο εξωτερικό και εσωτερικό της πρώην Γιουγκοσλαβίας, 2) η μεγάλη διαγραφή “μη” Σλοβένων τον Φλεβάρη του 1992 από τους επίσημους καταλόγους πολιτογράφησης της Δημοκρατίας της Σλοβενίας (25.671 κάτοικοι διεγράφησαν), με αποτέλεσμα την καταπάτηση των βασικών δικαιωμάτων στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, των οικονομικών και κοινωνικών ελευθεριών. 3) Περισσότερες από 20.000 (από 10.000 έως 50.000) Βόσνιες, Κροάτισσες και Σέρβες υπέστησαν συστηματική σεξουαλική κακοποίηση, έπεσαν θύματα εμπορίου λευκής σαρκός και βίαια τεκνοποίησαν στα παράνομα στρατόπεδα συγκέντρωσης από στρατιωτικούς και παραστρατιωτικούς, 4) Η βίαιη εθνοκάθαρση – γενοκτονία των 8.000 Βόσνιων Μουσουλμάνων από Βόσνιους Σέρβους στην πόλη Σρεμπρένιτσα το 1995.^[xxii] Σημαντική έκβαση στην υπόθεση της Σρεμπρένιτσας είναι πως το 2007 το Διεθνές Δικαστήριο, στην υπόθεση Βοσνία-Ερζεγοβίνη εναντίον Σερβίας, απεφάνθη πως η Σερβία δεν ήταν ευθέως υπεύθυνη για την γενοκτονία, αλλά υπεύθυνη που δεν μπόρεσε να την αποτρέψει, 5) Οι «χαμένοι» άνθρωποι κατά την δεκαετία του 1990: υπολογίζονται ότι σχεδόν 40.000 χάθηκαν κατά την διάρκεια των εμφυλίων και το 2011 διαπιστώθηκαν ακόμη 13. 439 άτομα που χάθηκαν στην Βοσνία, Κροατία και Κόσοβο, 6) Με την επιχείρηση «Καταιγίδα» 220.000 σέρβοι εκδιώχθηκαν από την Κροατία και χιλιάδες δολοφονήθηκαν με επικεφαλείς τους Άντε Γκοτόβινα, Μλάντεν Μαρκάτς και Ιβαν Τσερμάκ.

Μεγάλο ζήτημα, ή και ερώτημα, παραμένει έως και σήμερα για το τί σημαίνουν όλες αυτές οι καταδίκες για τους λαούς της Σλοβενίας, Κροατίας, Σερβίας, Μαυροβουνίου και Κοσσόβου. Τί δείχνει η ανέγερση του αγάλματος του Σλομποντάν Μιλόσεβιτς στην Σερβία, τι δείχνουν τα γκράφιτι και οι εκδηλώσεις λατρείας στο όνομα του Ρ. Μλάντιτς στην Σρεμπρένιτσα και στο Βελιγράδι ή και ακόμα όταν μια πλειονότητα Σέρβων αμφισβητούν την γενοκτονία των Βοσνίων στην Σρεμπρένιτσα; Γιατί αντιδρούν οι Σέρβοι της Βοσνίας στην θέσπιση του νόμου που απαγορεύει την άρνηση της γενοκτονίας της Σρεμπρένιτσας το 2021;^[xxiii] Όλα τα παραπάνω ερωτήματα, σε συνδυασμό με την πεποίθηση κάποιων Σέρβων, Κροατών και Μουσουλμάνων Βόσνιων πως με την σύσταση του Διεθνούς Δικαστηρίου για τα Εγκλήματα της Γιουγκοσλαβίας όλοι θεωρήθηκαν θύματα του πολέμου αδίκως, εγείρει την ανησυχία πως το εθνοτικό ζήτημα στην πρώην Ομοσπονδία δεν έχει ξεκαθαρίσει.

Μια ακόμη εξήγηση για την ανατροφοδότηση του εθνοτικού ζητήματος προέρχεται και από τα ανατολικά βαλκάνια δια μέσου της οικονομικής και πολιτικής κρίσης στο εσωτερικό των χωρών αυτών. Για παράδειγμα η παραίτηση του Ζόραν Ζάεφ τον Νοέμβριο από την κυβέρνηση και η ενίσχυση του αλβανικού κόμματος DUI,^[xxiv] ο λεγόμενος “πόλεμος των πινακίδων”^[xxv] μεταξύ Κοσόβου και Σερβίας τον περασμένο Σεπτέμβριο, μαζί με την προσπάθεια εισχώρησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση των χωρών αυτών και ,ταυτόχρονα, με την ενίσχυση επιρροής στην Σερβία από την Ρωσία, θεωρείται εύλογο επιχείρημα έξαρσης εθνικιστικών τάσεων. Ένας λαός ο οποίος τα τελευταία χρόνια αντιμετωπίζει την υψηλή ανεργία και την ανικανότητα των κυβερνήσεων να εγγυηθεί την οικονομική ευημερία τους (πιθανόν δια της εισόδου τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση).^[xxvi]

Συνεπώς, όπως παρατηρείται, κοινός παρονομαστής και αφετηρία για τις πολεμικές συρράξεις της δεκαετίας του 1990, αλλά και την επανεμφάνιση του εθνικισμού στην δεκαετία του 2010, δεν είναι φυσικά η πολυπολιτισμική κοινωνία των Βαλκανίων, αλλά μια σειρά από αποτυχίες των εκάστοτε κυβερνήσεων να διαχειριστούν τις οικονομίες και τις κοινωνίες των χωρών αναφοράς. O συνδυασμός, λοιπόν, της οικονομικής εξαθλίωσης και του μειωμένου εθνικού ηθικού για τους βαλκάνιους^[xxvii] είναι το πιο «εύφλεκτο συστατικό» που μπορεί να οδηγήσει και πάλι σε παγκόσμιες τραγωδίες.