Ρωσία: Εγγυητής ασφάλειας στην Κεντρική Ασία(;)

Η επάνοδος των Ταλιμπάν στην Καμπούλ και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία αποτελούν δύο γεγονότα, φαινομενικά ασύνδετα, ιδιαίτερης, όμως σημασίας, για τα κράτη της Κεντρικής Ασίας. Η Ρωσία αποτελεί για αυτά σημαντικό εγγυητή ασφάλειας στην περιοχή έναντι απειλών που σχετίζονται, κυρίως, με την πιθανότητα τρομοκρατικών επιθέσεων από οργανώσεις με έδρα το Αφγανιστάν. Ωστόσο, ο μαινόμενος πόλεμος στην Ουκρανία – ο οποίος εξαπολύθηκε από τη Μόσχα τον Φεβρουάριο του τρέχοντος έτους^[i] – έχει δημιουργήσει ανησυχίες στα προαναφερθέντα κράτη, σχετικά με το αν η Ρωσία δύναται να συνεχίσει να αποτελεί έναν σύμμαχο, ο οποίος, σε περίπτωση μετάδοσης της βίας από εξτρεμιστικές ομάδες, θα συμβάλει έμπρακτα στην ενίσχυση της άμυνας των συνόρων είτε υπό το πλαίσιο του περιφερειακού Οργανισμού Συνθήκης Συλλογικής Ασφαλείας (Ο.Σ.Σ.Α. / Collective Security Treaty Organization – C.S.T.O.) είτε σε διμερές επίπεδο ως φορέας παροχής ασφάλειας και σταθερότητας στην Κεντρική Ασίας. Στην παρούσα ανάλυση επιχειρείται να εξεταστούν, αρχικά η συνεργασία της Ρωσίας και των κρατών της Κεντρικής Ασίας στον τομέα της ασφάλειας και ιδιαίτερα στο πλαίσιο του Ο.Σ.Σ.Α., τα αίτια της ανησυχίας των εν λόγω κρατών αναφορικά με τον βαθμό που η Ρωσία δύναται να συνδράμει για την καταπολέμηση μιας ενδεχόμενης επίθεσης καθώς και την δυνατότητα της τελευταίας να τηρήσει τον τίτλο του «εγγυητή» ασφάλειας στην περιοχή, δεδομένης της συγκέντρωσης των ρωσικών δυνάμεων στο ουκρανικό έδαφος.

Προτού παρουσιαστεί το κύριο μέρος της ανάλυσης, κρίνεται απαραίτητη η αναφορά στις σχέσεις των κρατών της Κεντρικής Ασίας με τη Ρωσία, καθώς και στα συμφέροντά της στην περιοχή. Η Μόσχα διατηρεί με τα κράτη αυτά ιστορικούς και πολιτιστικούς δεσμούς, καθώς ορισμένα εξ αυτών αποτελούν πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Γεγονός αποτελεί πως η σύνδεσή τους με το ρωσικό κράτος διαφαίνεται από το δημοψήφισμα που διενεργήθηκε τον Μάρτιο του 1991 αναφορικά με το μέλλον της Ένωσης, κατά το οποίο η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων των χωρών αυτών τάχθηκε υπέρ της παραμονής στην Ε.Σ.Σ.Δ..^[ii] Για τον λόγο αυτόν, και παρά τη μετέπειτα ανεξαρτησία και μετάβαση της ηγεσίας, τα εν λόγω κράτη παρέμειναν εξαρτημένα από τη Μόσχα, κυρίως αναφορικά με τον αμυντικό και οικονομικό τομέα.^[iii] Παράλληλα, από την πλευρά της, η Ρωσία, επιθυμώντας την διατήρηση της επιρροής της στην Κεντρική Ασία, εδραίωσε την θέση της ως κορυφαίος εξωτερικός εταίρος ασφαλείας στην περιοχή, ιδρύοντας αφενός τον Μάιο του 1992 τον Ο.Σ.Σ.Α., ωθώντας αφετέρου υπό την προστασία της και στο πλαίσιο του συγκεκριμένου οργανισμού τα κράτη της περιοχής.^[iv] Η σύνδεση και η εξάρτηση κρατών, όπως το Τατζικιστάν και το Κιργιστάν από την Ρωσία στον τομέα της ασφάλειας διακρίνεται από την εγκατάσταση στρατευμάτων στις βάσεις της στις δύο προαναφερθείσες χώρες με συμφωνίες, κατά τις οποίες οι μισθώσεις παρατάθηκαν για το 2042 και το 2027 αντίστοιχα.^[v] Παράλληλα, ο φόβος για την εξάπλωση της δράσης εξτρεμιστικών οργανώσεων μεταξύ των κρατών της Κεντρικής Ασίας προωθεί την επιθυμία του ρωσικού κράτους να δρα ως εγγυητής ασφαλείας και σταθερότητας στην περιοχή.^[vi] Εντούτοις, πρέπει να επισημανθεί η περίπτωση κρατών, όπως το Καζακστάν, η εδαφική ακεραιότητα του οποίου έχει απειληθεί από τον Ρώσο πρόεδρο Vladimir Putin, καθώς, δεδομένης της ύπαρξης ρωσικών μειονοτήτων σε βόρειες περιοχές της χώρας, απαίτησε αυτές να «επιστραφούν»^[vii]. Το Ουζμπεκιστάν πραγματοποίησε από κοινού με τη Μόσχα στρατιωτικές ασκήσεις στο έδαφός του, κατά το καλοκαίρι του 2021, παρά την αρχική του απροθυμία για συνεργασία^[viii]. Τέλος, αναφορικά με το Τουρκμενιστάν, παρά την επιτυχία μείωσης της ρωσικής στρατιωτικής επιρροής στο εσωτερικό του Μόσχα φαίνεται να διατηρεί και να ασκεί διπλωματική πίεση στην περιοχή^[ix].

Η συνεργασία της Ρωσίας με τα κράτη της Κεντρικής Ασίας στον τομέα ασφάλειας κρίθηκε απαραίτητη στον απόηχο της απομάκρυνσης των αμερικανικών στρατευμάτων από το Αφγανιστάν και την εγκαθίδρυση της κυβέρνησης των Ταλιμπάν στη χώρα τον Αύγουστο του 2021.^[x] Το Κρεμλίνο επιθυμώντας να εντείνει τον ρόλο του ως εγγυητής ασφαλείας στην περιοχή, πραγματοποίησε από κοινού με το Καζακστάν, το Τατζικιστάν το Ουζμπεκιστάν και το Κιργιστάν στρατιωτικές και αντιτρομοκρατικές ασκήσεις στα εδάφη τους.^[xi] Χαρακτηριστική αποτελεί η ενίσχυση της εχθρικής στάσης του Τατζικιστάν έναντι των Ταλιμπάν, με την παρουσία της 201ης Μεραρχίας της Ρωσίας, η οποία βρίσκεται στη χώρα από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης.^[xii] Παράλληλα, ενδιαφέρον παρουσιάζει η ρωσική στρατιωτική συσσώρευση κυρίως το 2020 στην Κεντρική Ασία, μέσω μιας σειράς αναβάθμισης των οπλικών συστημάτων στην περιοχή. Συγκεκριμένα, το ίδιο έτος, η ρωσική στρατιωτική βάση στο Ντουσάνμπε, έλαβε αντιαεροπορικά συστήματα πυραύλων S-300, το Κιργιστάν επικύρωσε συμφωνία ανάπτυξης μη επανδρωμένων εναέριων οχημάτων (UAV) στην τοπική ξένη στρατιωτική βάση της Ρωσίας στο Καντ, ενώ συμφώνησε για την παραλαβή δύο drones πολλαπλών χρήσεων ORLAN-10 και δύο εκσυγχρονισμένων ελικοπτέρων Mi-8MTV5-1, με τη δέσμευση αναβάθμισης και ενίσχυσης των συστημάτων αεράμυνας και αντιπυραυλικής άμυνας^[xiii]. Δεδομένης της ρωσικής αντίληψης ότι τα κράτη της Κεντρικής Ασίας αποτελούν μέρος της σφαίρας επιρροής της χώρας, οι κινήσεις ενίσχυσης των στρατιωτικών της εγκαταστάσεων στις χώρες αυτές – οι οποίες βρίσκονται σε εξέλιξη από το 2012 – στοχεύουν στην προβολή της ρωσικής στρατιωτικής ισχύος στην περιοχή, υποστηρίζοντας ταυτόχρονα τους εθνικούς στρατούς μέσω προγραμμάτων εκπαίδευσης και στρατιωτικών ασκήσεων τόσο σε διμερές επίπεδο όσο και υπό το πλαίσιο του Ο.Σ.Σ.Α..

Ο Ο.Σ.Σ.Α., αποτελεί διακυβερνητική στρατιωτική συμμαχία υπό τη Ρωσία, «βασιζόμενη στην αρχή της συλλογικής αυτοάμυνας, προωθώντας την ατζέντα της περιφερειακής ασφάλειας και σταθερότητας, της εδαφικής ακεραιότητας και κυριαρχίας καθώς και της καταπολέμησης της τρομοκρατίας και του εξτρεμισμού»^[xiv] με την συμμετοχή του Καζακστάν, του Κιργιστάν και του Τατζικιστάν, από τα κράτη της Κεντρικής Ασίας. Η αλλαγή στο πολιτικό σκηνικό στην Καμπούλ από τον Αύγουστο του 2021 ώθησε τον οργανισμό στην πραγματοποίηση συλλογικών εκπαιδεύσεων σε πολιτικό και επιχειρησιακό επίπεδο, όπως η κοινή αντιτρομοκρατική εκπαίδευση «Rubezh-2021» στο Κιργιστάν για την εξάλειψη παράνομων ενόπλων ομάδων σε περίπτωση εισβολής στο έδαφος κράτους μέλους, την εφαρμογή μέτρων συνοριακού ελέγχου και την ευρύτερη ενίσχυση της συλλογικής ετοιμότητας.^[xv]

Η αποτελεσματικότητα της δράσης του Ο.Σ.Σ.Α. δύναται να διαπιστωθεί από την αποστολή στρατευμάτων για την φύλαξη στρατηγικών εγκαταστάσεων στο Καζακστάν τον Ιανουάριο του 2022.^[xvi] Οι αναταραχές που ξέσπασαν είχαν ως φαινομενικό στόχο την προσπάθεια ανατροπής του προέδρου της χώρας, Κassym-Jomart Tokayev, που σύμφωνα με αναφορές του Υπουργείου Εξωτερικών του Καζακστάν προωθήθηκαν από τρομοκρατικές ομάδες εκπαιδευμένες στο εσωτερικό του Καζακστάν.^[xvii] Η ανάπτυξη των στρατευμάτων αυτών αποτέλεσε την πρώτη για τον οργανισμό, κατά τη διάρκεια σύγκρουσης στο εσωτερικό κράτους – μέλους, καθώς και υπενθύμιση στα κράτη της Κεντρικής Ασίας για τη συμβολή και τη σημασία του συνεργατικού αυτού πλαισίου υπό την ηγεσία της Ρωσίας, αφού έχει εκφραστεί η άποψη πως η παρέμβασή του ήταν απόφαση του Κρεμλίνου.^[xviii]

Ωστόσο, η αποχώρηση των ειρηνευτικών στρατευμάτων του Ο.Σ.Σ.Α. υπό ρωσική ηγεσία, έπειτα από την άρση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης στις 13 Ιανουαρίου 2022 σε πολλές περιοχές του Καζακστάν^[xix], σηματοδότησε την απόφαση της κυβέρνησης περί άμεσης αύξησης των αμυντικών δαπανών της χώρας.^[xx] Οι παράγοντες που ώθησαν στην απόφαση αυτή – πέραν των εσωτερικών πολιτικών διαμαχών – αφορούν αφενός στην ανησυχία που τροφοδοτεί ο πόλεμος στην Ουκρανία και αφετέρου, όπως προαναφέρθηκε, η δήλωση του Ρώσου προέδρου το 2014 περί «δημιουργίας ενός κράτους σε έδαφος που δεν υπήρχε ποτέ κράτος»^[xxi].

Από την άλλη πλευρά, οι συμμαχικές σχέσεις που διατηρούν τα υπόλοιπα κράτη της Κεντρικής Ασίας με τη Ρωσία, φαίνεται να υπονομεύονται εξίσου από τον πόλεμο στην Ουκρανία, στις περιπτώσεις αυτές, κυρίως όμως, λόγω των αδυναμιών που παρουσιάζουν τα ρωσικά στρατεύματα ώστε να τερματιστεί ο πόλεμος με μία γρήγορη νίκη για το Κρεμλίνο. Στο σημείο αυτό, τίθεται το ερώτημα σχετικά με τη δυνατότητα συνδρομής της Ρωσίας σε στρατιωτικό επίπεδο εφόσον τα κράτη της Κεντρικής Ασίας δεχθούν επίθεση στο εσωτερικό τους, παράλληλα και με την εμπλοκή της στον πόλεμο στην Ουκρανία. Σύμφωνα με τον Yuri Poyta, επικεφαλής του Τμήματος Ασίας-Ειρηνικού του Κέντρου Μελετών Στρατού, Μετατροπής και Αφοπλισμού: «Ο ρόλος της Ρωσίας ως «εγγυητής της ασφάλειας» και αξιόπιστος εταίρος μειώνεται σημαντικά, γεγονός που θα ωθήσει τις χώρες της Κεντρικής Ασίας να αναζητήσουν εναλλακτικές λύσεις».^[xxii] Ταυτόχρονα η επάνοδος των Ταλιμπάν καθιστά την εξάρτησή τους στον τομέα της ασφάλειας από τη Ρωσία υψίστης σημασίας. Δεδομένης, λοιπόν, της επικέντρωσης της ρωσικής προσοχής στην Ουκρανία, θεωρείται ότι σε μία ενδεχόμενη τρομοκρατική επίθεση στο Τατζικιστάν, στο Τουρκμενιστάν, στο Ουζμπεκιστάν, στο Καζακστάν ή στο Κιργιστάν, ίσως η Μόσχα να μην είναι σε θέση να προσφέρει σημαντική στρατιωτική βοήθεια,^[xxiii] όπως συνέβη στην περίπτωση του Καζακστάν τον Ιανουάριο του 2022. Οι κυβερνήσεις της Κεντρικής Ασίας εκφράζουν ανησυχίες σχετικά με το είδος της στρατιωτικής βοήθειας που θα μπορούσε να αποστείλει η Ρωσία, καθώς οι ρωσικές απώλειες στην Ουκρανία είναι υψηλές.

Σαφώς, το Κρεμλίνο δεν θα ήθελε να μειωθεί η επιρροή και η εξάρτηση των κυβερνήσεων των συγκεκριμένων κρατών, εξαιτίας της δέσμευσης της Ρωσίας για την προστασία των προ-σοβιετικών χωρών. Είναι γεγονός, ότι την περίοδο προ της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, πραγματοποιήθηκε μια σειρά από κοινές στρατιωτικές ασκήσεις της Ρωσίας με στρατεύματα από το Τατζικιστάν και το Ουζμπεκιστάν – Αύγουστος 2021 – με τον διοικητή της Κεντρικής στρατιωτικής Περιφέρειας της Ρωσίας, συνταγματάρχη Alexander Lapin να δηλώνει ότι: «Η άσκηση διεξήχθη στο πλαίσιο της επιδείνωσης της κατάστασης και της απειλής διείσδυσης ριζοσπαστικών τρομοκρατικών ομάδων στις συνοριακές χώρες της περιοχής της Κεντρικής Ασίας»^[xxiv] – κάνοντας λόγο για την δράση των Ταλιμπάν. Καθίσταται κατανοητό, ότι το Κρεμλίνο, δεν θα παραιτηθεί από τον τίτλο του εγγυητή ασφαλείας στην περιοχή. Η δυνατότητα συνδρομής της Ρωσίας σε περίπτωση ανάγκης δύναται να πραγματοποιηθεί εξίσου μέσω του Ο.Σ.Σ.Α., όπως στην περίπτωση του Καζακστάν, η οποία θα πρέπει να τονιστεί ότι έλαβε χώρα ένα μήνα πριν την εισβολή στην Ουκρανία. Το γεγονός αυτό, θα μπορούσε να αποτελέσει ένδειξη της ετοιμότητας της Ρωσίας για στρατιωτική υποστήριξη των κρατών της Κεντρικής Ασίας σε μια ενδεχόμενη επίθεση.

Εν κατακλείδι, με την παρούσα ανάλυση καθίσταται φανερός ο ρόλος της Ρωσίας ως παραδοσιακός εγγυητής ασφάλειας στην περιφέρεια της Κεντρικής Ασίας. Η συνεργασία με τα κράτη της περιοχής στον τομέα της άμυνας έχει ενισχυθεί τα τελευταία χρόνια τόσο με τη συμμετοχή τους στον Ο.Σ.Σ.Α, όσο και από την διεκπεραίωση κοινών στρατιωτικών επιχειρήσεων για την αντιμετώπιση μιας ενδεχόμενης τρομοκρατικής επίθεσης διαμέσου των συνόρων, ιδίως με την επάνοδο των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν. Ωστόσο, οι ανησυχίες περί στρατιωτικής υποστήριξης από τη Ρωσία, έπειτα από την εισβολή στην Ουκρανία από τις χώρες αυτές είναι εύλογες υπονομεύοντας την πίστη στην δυνατότητα παροχής ουσιαστικής βοήθειας από τη Ρωσία. Κρίνεται, λοιπόν, πιθανό το ενδεχόμενο τα εν λόγω κράτη να θελήσουν να αναπτύξουν περαιτέρω μηχανισμούς για την ενίσχυση της περιφερειακής τους ασφάλειας, μέσω μιας ενιαίας στρατηγικής, για την οποία να αναζητήσουν νέους συμμάχους, όπως οι Η.Π.Α. ή η Κίνα.

^[i] Reuters, “Timeline: The events leading up to Russia’s invasion of Ukraine”, 1 Μαρτίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://www.reuters.com/world/europe/events-leading-up-russias-invasion-ukraine-2022-02-28/

^[ii] Edward James Lemon, “China, Russia and Security in Central Asia”, Rising Powers in Global Governance, 26 Φεβρουαρίου, 2018, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://risingpowersproject.com/china-russia-security-central-asia/

^[iii] Ο.π. 2.

^[iv] Ο.π. 2.

^[v] Ο.π. 2.

^[vi] Center for Strategic & International Studies, “Russia’s Recent Military Buildup in Central Asia”, 25 Σεπτεμβρίου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://www.csis.org/blogs/post-soviet-post/russias-recent-military-buildup-central-asia

^[vii] Andrew D’Aneri, “How the Central Asian States Can Protect Themselves From Russia”, The Diplomat, 24 Ιανουαρίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://thediplomat.com/2022/01/how-the-central-asian-states-can-protect-themselves-from-russia/

^[viii] Ο.π. 8.

^[ix] Ο.π. 8.

^[x] FRANCE 24, “Taliban celebrate victory after US troops withdraw from Afghanistan”, 30 Αυγούστου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://www.france24.com/en/live-news/20210830-us-military-completes-withdrawal-of-forces-from-afghanistan-pentagon

^[xi] Bruce Pannier, “Understanding Central Asia’s Cautious Approach to Russia’s Invasion of Ukraine”, Foreighn policy Research Institute, 25 Μαρτίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://www.fpri.org/article/2022/03/understanding-central-asias-cautious-approach-to-russias-invasion-of-ukraine/

^[xii] Ο.π. 12.

^[xiii] Ο.π. 7.

^[xiv] Elena Zhirukhina, “The Afghan Crisis: A Chance to Strengthen Russia’s Security Influence in Central Asia”, Italian Institute for International Political Studies, 10 Νοεμβρίου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://www.ispionline.it/en/pubblicazione/afghan-crisis-chance-strengthen-russias-security-influence-central-asia-32117

^[xv] Ο.π. 15.

^[xvi] Joshua Kucera, “CSTO agrees to intervene in Kazakhstan unrest”, Eurasianet, 5 Ιανουαρίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://eurasianet.org/csto-agrees-to-intervene-in-kazakhstan-unrest

^[xvii] Ο.π. 17.

^[xviii] Ο.π. 17.

^[xix] Almaz Kumenov, “CSTO begins to withdraw from Kazakhstan”, Eurasianet, 13 Ιανουαρίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://eurasianet.org/csto-begins-to-withdraw-from-kazakhstan

^[xx] Almaz Kumenov, “Kazakhstan bolsters defenses amid Russian invasion of Ukraine”, Eurasianet, 14 Απριλίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://eurasianet.org/kazakhstan-bolsters-defenses-amid-russian-invasion-of-ukraine

^[xxi] Ο.π. 21.

^[xxii] Kanat Altynbayev, “Russia’s military failures bring into question security guarantor role in Central Asia”, Central Asia-News, 21 Απριλίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://central.asia-news.com/en_GB/articles/cnmi_ca/features/2022/04/21/feature-02

^[xxiii] Bruce Pannier, “Can Russia protect Central Asia from an Islamist threat?”, Eurasianet, 31 Μαρτίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://eurasianet.org/perspectives-can-russia-protect-central-asia-from-an-islamist-threat

^[xxiv]Radio Free Europe Radio Liberty, “Russia Wraps Up Drills With Uzbek And Tajik Troops Near Afghan Border”, 11 Αυγούστου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 29 Απριλίου, 2022, https://www.rferl.org/a/russia-tajikistan-uzbekistan-military-drills-afghanistan-/31403841.html

Φωτογραφία: “335/365: Central Asia” by David Mulder is licensed under the CC BY-SA 2.0license.