Οι επικείμενες μεταρρυθμίσεις στην δικαιοσύνη στη Σαουδική Αραβία και η θέσπιση του πρώτου γραπτού ποινικού κώδικα της χώρας

Τα τελευταία χρόνια στη Σαουδική Αραβία ξεκινά μια νέα εποχή. Ο Πρίγκιπας Muhammed bin Salman εφαρμόζει ορισμένες μεταρρυθμίσεις στον τομέα της οικονομίας, της νομοθεσίας, και της κοινωνικής ζωής των πολιτών. Ήδη οι γυναίκες στη Σαουδική Αραβία έχουν επωφεληθεί από αυτές τις αλλαγές, καθώς τώρα πια έχουν δικαίωμα να οδηγούν,^[i] να ζουν μόνες και να προσκυνούν στη Μέκκα,^[ii] χωρίς την άδεια του άνδρα-κηδεμόνα τους. Παράλληλα, ενίσχυσε τον τομέα της ψυχαγωγίας χρηματικά, κατάργησε το μαστίγωμα και τη θανατική ποινή στους ανήλικους, και περιόρισε τη θρησκευτική αστυνομία στις πόλεις.^[iii] Οι αλλαγές αυτές μπορούν να ευνοήσουν μεγάλο ποσοστό των Σαουδάραβων πολιτών, αλλά γιατί γίνονται τώρα; Ποιο είναι το κίνητρο του πρίγκιπα Muhammed bin Salman, που τον φέρνει αντιμέτωπο με το βαθιά ριζωμένο στη σαουδαραβική κοινωνία Δίκαιο του Ισλάμ, τη λεγόμενη Σαρία;

Το κίνητρο του Πρίγκιπα ονομάζεται “Vision 2030”. Το πλάνο αυτό— σε συνδυασμό με το Εθνικό Πρόγραμμα Μετασχηματισμού (NTP) 2020^[iv]— είναι ένα πακέτο μεταρρυθμίσεων, κυρίως κοινωνικοοικονομικών, με απώτερο στόχο να πάψει η χώρα να εξαρτάται από το πετρέλαιο.^[v] Λαμβάνοντας υπόψη ότι πάνω από το 60% των πολιτών είναι άνω των 35 ετών,^[vi] δηλαδή ένα μεγάλο ποσοστό που επιθυμεί μια πιο ανεκτική και εκσυγχρονιστική κοινωνία, προσαρμόζει την αγορά στις επιθυμίες του καταναλωτή για να έχει το επιθυμητό όφελος. Περιορίζει την εξάρτηση της χώρας από το πετρέλαιο και ιδιωτικοποιεί πολλές εταιρείες.^[vii] Διαλύοντας όμως τη γιγάντια κρατική επιχείρηση πετρελαίου, που αποτελεί το βασικότερο έσοδο της βασιλικής οικογένειας, ο Muhammed bin Salman έρχεται αντιμέτωπος με την θρησκευτική ηγεσία της χώρας. Φοβούμενος ότι οι κληρικοί θα αντιδράσουν στις φιλοδυτικές αποφάσεις περί αντιμετώπισης της κρίσης, τους συλλαμβάνει.^[viii] Έτσι λοιπόν, ο πρίγκιπας Muhammed επιδιώκει να εδραιώσει την εξουσία του και την κυριαρχία του μέσα στο βασίλειο, ισχυριζόμενος ότι υπάρχει διαφθορά. Εμφανίζεται ως μεταρρυθμιστής και αναλαμβάνει επώνυμα ως οικονομικός ηγέτης της καταπολέμησης της διαφθοράς στη βασιλική οικογένεια.^[ix]

Για χρόνια, η εξουσία της χώρας είναι βασισμένη σε ένα σύμφωνο μεταξύ της βασιλικής οικογένειας (House of Saud) και τους Wahabbi clerics (κίνημα Ουαχαμπισμού),^[x] το συντηρητικό, θρησκευτικό κατεστημένο που διοικείται από Ισλαμιστές κληρικούς. Οι κληρικοί δίνουν στη βασιλική οικογένεια νομιμότητα, μέσω της ευλογιάς τους ως κυβερνήτες του βασιλείου και ως αντάλλαγμα, η οικογένεια επιτρέπει στους κληρικούς να εφαρμόζουν αυστηρά μια ασυμβίβαστη, πουριτανική εκδοχή του Ισλάμ μέσα στο βασίλειο.^[xi] Οι αποφάσεις των κληρικών αφορούν και στον οικονομικό τομέα της χώρας. Όμως, το 2014 η τιμή του πετρελαίου άρχισε να πέφτει και κατέστη σαφές ότι η οικονομία ολόκληρου του βασιλείου θα καταστραφεί, εάν εξαντληθεί το πετρέλαιο.^[xii] Με την αλλαγή των νόμων, αποκτώντας μια πιο σύγχρονη οπτική, ο Πρίγκιπας πλησιάζει τη δυτική αγορά, κερδίζει την εμπιστοσύνη κεφαλαιούχων του εξωτερικού και επιτρέπει την ιδιωτικοποίηση της οικονομίας. Μέχρι τώρα, οι νόμοι της Σαρία ήταν— και συνεχίζουν να είναι— πολύ σκληροί σε όλους τους τομείς και δεν υπήρχαν προβλεπόμενες ποινές για αρκετά εγκλήματα και κακουργήματα. Στο ίδιο πλαίσιο, η έλλειψη κωδικοποιημένου νομικού συστήματος συχνά οδηγούσε σε ασυνέπειες στις δικαστικές αποφάσεις και σε καθυστερημένες δικαστικές διαδικασίες.^[xiii] Με λίγα λόγια, η έλλειψη σαφήνειας στους υπάρχοντες νομικούς κανόνες, οι μη καθιερωμένες νομικές διατάξεις και η απουσία νομικού πλαισίου για άτομα με επιχειρήσεις (και όχι μόνο) είναι χαρακτηριστικό της Σαρία.^[xiv]

Γενικότερα, το Ισλάμ για χώρες της Μέσης Ανατολής δεν είναι απλώς μια θρησκεία. Η Σαρία, το Δίκαιο του Ισλάμ, είναι κανόνας. Οι τέσσερις κύριες σχολές ισλαμισμού είναι οι: Hanafi, Maliki, Shaffei και η Hanbali,^[xv] που ακολουθεί η Σαουδική Αραβία. Κύρια πηγή της Σαρία αποτελεί το Κοράνι. Όλες οι σχολές συμφωνούν ότι το Κοράνι είναι ο ίδιος ο λόγος του Θεού και τίποτα δεν μπορεί να έρθει σε αντίθεση με αυτόν. Σε δεύτερη θέση έρχεται η «Σούνα» (sunnah) ή αλλιώς οι εντολές του Προφήτη. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ομιλίες και πράξεις του Προφήτη, που επίσης δεν αμφισβητούνται. Όμως, αυτό που διαφοροποιεί την σχολή Hanbali από τις υπόλοιπες είναι ότι δεν επιτρέπει άλλη, πρόσθετη νόμιμη πηγή σε ισχύ. Πρόκειται για την πιο αυστηρή και συντηρητική από τις τέσσερις σχολές. Την ίδια στιγμή, το Δίκαιο του Ισλάμ δεν καλύπτει οικονομικά θέματα. Οτιδήποτε αφορά μια επιχειρηματική ή εμπορική δραστηριότητα στη Σαουδική Αραβία, καλύπτεται από βασιλικά διατάγματα. Σύμφωνα με αυτά «οι ξένες εταιρείες, υποκαταστήματα, πρακτορεία ή γραφεία αντιπροσωπείας που είναι εγκατεστημένα στη Σαουδική Αραβία ή ξένες εταιρείες που εκδίδουν ή προσφέρουν χρηματοοικονομικούς τίτλους προς πώληση ή εγγραφή στη χώρα διέπονται από το δίκαιο της Σαουδικής Αραβίας».^[xvi] Σύμφωνα με το ισχύον δικαστικό σύστημα, όλες οι οικονομικές και επιχειρηματικές διαφορές ανατίθενται στα Πρωτοδικεία ή Γενικά Δικαστήρια.

Έχοντας κατά νου την νομική υπόσταση της Σαρία, όχι μόνο οι Σαουδάραβες δεν κερδίζουν την δυτική αγορά, αλλά παραβιάζουν και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επειδή όλα εξαρτώνται από τον Βασιλιά, μέχρι και ο διορισμός των δικαστών, δεν υπάρχει τρόπος για ένα άτομο να αμφισβητήσει μια ποινή χωρίς να προσφύγει άμεσα ή έμμεσα στον ίδιο. Ελλείψει γραπτού ποινικού κώδικα ή στενά διατυπωμένων κανονισμών, οι δικαστές και οι εισαγγελείς μπορούν να καταδικάσουν άτομα για ένα ευρύ φάσμα αδικημάτων με ευρείες κατηγορίες, όπως η προσβολή του προσώπου του Βασιλιά (sabb that al-malikiya) ή του Ισλάμ.^[xvii] Επίσης, οι κρατούμενοι, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών, αντιμετωπίζουν συνήθως αυθαίρετες συλλήψεις και συστηματικές παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους.^[xviii] Για αυτό από τις 8 Φεβρουαρίου 2021 προετοιμάζεται ο πρώτος γραπτός ποινικός κώδικας της χώρας για εγκλήματα διακριτικής ευχέρειας και ένας νόμος για τα αποδεικτικά στοιχεία.^[xix] Όμως, δυστυχώς δεν είναι η πρώτη φορά που ηγετικό πρόσωπο της χώρας ισχυρίζεται ότι ξεκινά αλλαγές που αποσκοπούν στην αύξηση της ανεξαρτησίας και της αποτελεσματικότητας του σαουδαραβικού νομικού συστήματος. Το 2017,^[xx] ο Βασιλιάς Salman εξέδωσε βασιλικό διάταγμα με το οποίο αποκόπτει το Γραφείο Έρευνας και Δίωξης από το Υπουργείο Εσωτερικών και το επανίδρυσε ως Δημόσια Εισαγγελία, μια «ανεξάρτητη» οντότητα που ανταποκρίνεται άμεσα στον Βασιλιά. Η εισαγγελική υπηρεσία είναι ένα σημαντικό όργανο καταστολής της Σαουδικής Αραβίας και έχει χρησιμοποιηθεί για την καταπίεση ειρηνικών Σαουδάραβων αντιφρονούντων από το 1988 με διάφορα μέσα, όπως παρενόχληση, ατελείωτες κλήσεις για ανάκριση, αυθαίρετη κράτηση, και δίκες με ψευδείς κατηγορίες. Αυτές οι πρακτικές επιταχύνθηκαν και αυξήθηκαν μετά την αναδιοργάνωση του 2017.^[xxi] Οπότε είναι απορίας άξιο κατά πόσο οι μεταρρυθμίσεις θα συμφωνούν με τα διεθνή πρότυπα και θα πετύχουν τις φιλοδοξίες του βασιλείου.

Έτσι λοιπόν, μπορεί στη χώρα να εξελίσσεται ένα κύμα αλλαγών, αλλά θα χρειαστούν πολλές προσπάθειες για να διατηρηθεί και να εξασφαλιστεί η ομαλή λειτουργία της σαουδαραβικής κοινωνίας. Όπως προαναφέρθηκε, το βασίλειο είναι γνωστό για την αυστηρή ερμηνεία του ισλαμικού νόμου και δεν δίνει την εντύπωση ότι τα νομικά δικαστήρια θα μεταχειριστούν ευνοϊκότερα τους πολίτες. Παράδειγμα αποτελεί η μαζική εκτέλεση 81 ανδρών με την αιτιολογία ότι είναι τρομοκράτες.^[xxii] Άρα, γράφοντας έναν νόμο που εξυπηρετεί τα βασιλικά συμφέροντα, δεν σημαίνει ότι συμφωνεί με αυτά της διεθνής κοινότητας. Επίσης, προτού παρουσιάσει τον εαυτό του ως μεταρρυθμιστή, ο Muhammed bin Salman δημιουργεί ένα κενό στην οικονομία. Η εξάρτηση της χώρας από το πετρέλαιο κρατάει χρόνια στη χώρα και αποτελεί βασικό οικονομικό πόρο αυτής. Υπηρεσίες όπως η δωρεάν υγειονομική περίθαλψη σε εργατικές κατοικίες μπορεί να αντιμετωπίσουν προβλήματα, καθώς όλα εξαρτώνται από το πετρέλαιο.^[xxiii] Άρα, τα οικονομικά οφέλη του “Vision 2030” μπορεί είτε να αργήσουν να φανούν στο εσωτερικό της χώρας, είτε να μην φανούν ποτέ.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να οριστούν ποιοι γενικοί παράγοντες θα καθιστούν τον νόμο αποτελεσματικό. Αρχικά, πρέπει ο νόμος να είναι σαφής και να μην αφήνει υπεκφυγές που εξυπηρετούν βασιλικά συμφέροντα. Όλα τα στοιχεία που συνιστούν ένα έγκλημα και η πιθανή τιμωρία του θα πρέπει να προσδιορίζονται με σαφήνεια, έτσι ώστε ένα άτομο να μπορεί να κατανοήσει εάν η πράξη του συνιστά ποινικό αδίκημα. Παράλληλα, ο ποινικός κώδικας δεν θα πρέπει να κωδικοποιεί αυθαίρετες κατηγορίες ως ευρείας κλίμακας αδικήματα που ποινικοποιούν τα δικαιώματα στην ελευθερία της έκφρασης ή του συνεταιρίζεσθαι και του συνέρχεσθαι. Επίσης, το κατασταλτικό κλίμα της χώρας οφείλει να περιοριστεί και μια μέθοδος για να πετύχει αυτό είναι η ολική κατάργηση της θανατικής ποινής. Ο φόβος των πολιτών για τις απρόβλεπτες ποινές ευνοεί καταχρηστικές πρακτικές, που σε καμία περίπτωση δεν αφορούν στην εθνική ασφάλεια. Ακόμα, αποτελεσματικό θα ήταν να μην υπάρχουν διατάξεις που επιτρέπουν ως ποινές τα βασανιστήρια ή το λιθοβολισμό, και όσες διατάξεις υπάρχουν με ασαφές περιεχόμενο και σωματική τιμωρία να τροποποιηθούν, ώστε να προστατεύονται τα δικαιώματα του κατηγορουμένου.

Εν τέλει, εφόσον έχουν εξασφαλιστεί όλα αυτά και ο πρώτος γραπτός ποινικός κώδικας εφαρμοστεί με επιτυχία, οι ξένοι επενδυτές θα νιώθουν ότι τα δικαιώματά τους προστατεύονται. Η ύπαρξη μιας αποτελεσματικής, εξειδικευμένης και ανεξάρτητης δικαστικής εξουσίας, της οποίας οι θεσμοί είναι ευέλικτοι και γρήγοροι στην επίλυση τόσο των εσωτερικών όσο και των διεθνών οικονομικών διαφορών, θα ήταν ιδανική. Ο επενδυτής θα αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει ένα εξειδικευμένο δικαστικό σώμα που είναι υπεύθυνο για την εξέταση των οικονομικών διαφορών και θα το εμπιστεύεται. Για να επιτευχθεί αυτό, οι Σαουδάραβες δικαστές πρέπει να «ανεξαρτητοποιηθούν» και να αναλάβουν μια ειδική εκπαίδευση. Μέχρι σήμερα, δεν έχουν το απαιτούμενο μορφωτικό υπόβαθρο για να αντιμετωπίσουν παρόμοιες εξειδικευμένες υποθέσεις, καθώς βασίζονται αποκλειστικά στη Σαρία. Τέτοια εξειδικευμένα δικαστήρια όχι μόνο θα επιλύουν οικονομικές, εμπορικές και χρηματοοικονομικές διαφορές, αλλά θα ωφελούν και το νομικό σύστημα γενικότερα. Μόνο εάν αλλάξουν όλα αυτά, η χώρα θα αντικαταστήσει το αναχρονιστικό, κατασταλτικό της σύστημα και, επίσης, θα πετύχει την οικονομική ανάπτυξη που τόσο πολύ επιθυμεί ο βασιλιάς.

[i] “Has Saudi Arabia broken away from Wahhabism?”, TRT World, Σεπτέμβριος 18, 2021, https://www.youtube.com/watch?v=a_az-lG6tec

[ii] “Saudi Arabia reforms: Royal power play or meaningful change?”, DW, Ιούνιος 27, 2021, https://www.dw.com/en/saudi-arabia-reform-royal-family/a-58017860

[iii] “Has Saudi Arabia broken away from Wahhabism?”, TRT World, Σεπτέμβριος 18, 2021, https://www.youtube.com/watch?v=a_az-lG6tec

[iv] [«Το Εθνικό Πρόγραμμα Μετασχηματισμού (NTP) 2020 θέτει πρωτοβουλίες για τη βελτίωση του δικαστικού συστήματος στη Σαουδική Αραβία και για την επιτάχυνση των στόχων του Vision 2030. Ορίζει βασικούς δείκτες απόδοσης, όπως μείωση του μέσου χρονικού πλαισίου για την ολοκλήρωση των υποθέσεων, αύξηση του ποσοστού των περατωμένων υποθέσεων, ικανοποίηση των ενδιαφερομένων, μείωση του μέσου αριθμού εισερχόμενων υποθέσεων ανά δικαστή και βελτίωση της κατάταξης των ιδρυμάτων της Παγκόσμιας Τράπεζας της Σαουδικής Αραβίας.»] – “Establishing Specialized Economic Courts in Saudi Arabia to Boost Investments”, Albaheth, Hamza E., Utopía y Praxis Latinoamericana 25.Esp. 6 (2020): 278-288, https://www.redalyc.org/journal/279/27964115027/html/

[v] “Has Saudi Arabia broken away from Wahhabism?”, TRT World, Σεπτέμβριος 18, 2021, https://www.youtube.com/watch?v=a_az-lG6tec

[vi] “Has Saudi Arabia broken away from Wahhabism?”, TRT World, Σεπτέμβριος 18, 2021, https://www.youtube.com/watch?v=a_az-lG6tec

[vii] “Has Saudi Arabia broken away from Wahhabism?”, TRT World, Σεπτέμβριος 18, 2021, https://www.youtube.com/watch?v=a_az-lG6tec

[viii] “How this young prince seized power in Saudi Arabia”, Vox, Ιανουάριος 23, 2018, https://www.youtube.com/watch?v=DipzS0VH4PA

[ix] “How this young prince seized power in Saudi Arabia”, Vox, Ιανουάριος 23, 2018, https://www.youtube.com/watch?v=DipzS0VH4PA

[x] [«Ουαχαμπισμός είναι η προσήλωση στις ερμηνείες και τα διατάγματα του Muhammed bin Abdulwahhab – του θεολόγου του 18ου αιώνα και ιδρυτή αυτής της σκληρά λιτής εκδοχής του Ισλάμ»] – “How this young prince seized power in Saudi Arabia”, Vox, Ιανουάριος 23, 2018, https://www.youtube.com/watch?v=DipzS0VH4PA

[xi] “How this young prince seized power in Saudi Arabia”, Vox, Ιανουάριος 23, 2018, https://www.youtube.com/watch?v=DipzS0VH4PA

[xii] “How this young prince seized power in Saudi Arabia”, Vox, Ιανουάριος 23, 2018, https://www.youtube.com/watch?v=DipzS0VH4PA

[xiii] “Saudi Arabia announces major legal reforms, paving the way for codified law”, CNBC, Φεβρουάριος 9, 2021, https://www.cnbc.com/2021/02/09/saudi-arabia-announces-legal-reforms-paving-the-way-for-codified-law.html

[xiv] “Saudi Arabia announces major legal reforms, paving the way for codified law”, CNBC, Φεβρουάριος 9, 2021, https://www.cnbc.com/2021/02/09/saudi-arabia-announces-legal-reforms-paving-the-way-for-codified-law.html

[xv] Jeanne Asherman, “Doing Business in Saudi Arabia: The Contemporary Application of Islamic Law”, International Lawyer 16, no 2 (1982): 4, https://scholar.smu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3579&context=til

[xvi] Jeanne Asherman, “Doing Business in Saudi Arabia: The Contemporary Application of Islamic Law”, 9.

[xvii] “Saudi Arabia announces major legal reforms, paving the way for codified law”, CNBC, Φεβρουάριος 9, 2021, https://www.cnbc.com/2021/02/09/saudi-arabia-announces-legal-reforms-paving-the-way-for-codified-law.html

[xviii] “Saudi Arabia: Proposed Reforms Neglect Basic Rights”, Human Rights Watch, Φεβρουάριος 25, 2021, https://www.hrw.org/news/2021/02/25/saudi-arabia-proposed-reforms-neglect-basic-rights

[xix] “Saudi Arabia: Proposed Reforms Neglect Basic Rights”, Human Rights Watch, Φεβρουάριος 25, 2021, https://www.hrw.org/news/2021/02/25/saudi-arabia-proposed-reforms-neglect-basic-rights

[xx] “Saudi Arabia: Proposed Reforms Neglect Basic Rights”, Human Rights Watch, Φεβρουάριος 25, 2021, https://www.hrw.org/news/2021/02/25/saudi-arabia-proposed-reforms-neglect-basic-rights

[xxi] “Saudi Arabia: Proposed Reforms Neglect Basic Rights”, Human Rights Watch, Φεβρουάριος 25, 2021, https://www.hrw.org/news/2021/02/25/saudi-arabia-proposed-reforms-neglect-basic-rights

[xxii] “Saudi Arabia: Forthcoming Penal Code Should Protect Rights”, Human Rights Watch, Απρίλιος 29, 2022, https://www.hrw.org/news/2022/04/29/saudi-arabia-forthcoming-penal-code-should-protect-rights

[xxiii] “How this young prince seized power in Saudi Arabia”, Vox, Ιανουάριος 23, 2018, https://www.youtube.com/watch?v=DipzS0VH4PA