Η γυναικεία επιχειρηματικότητα στην περιοχή ΜΕΝΑ: Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της, σε ποιούς τομείς δραστηριοποιούνται οι γυναίκες, και η συμβολή της ψηφιακής τεχνολογίας

Τα τελευταία χρόνια, η έννοια της ενδυνάμωσης των γυναικών (women empowerment) αποτελεί ένα στοιχείο που ενσωματώνεται σε αρκετές πολιτικές προώθησης της ισότητας των φύλων. Η συμβολή των γυναικών στην οικονομική και παραγωγική ζωή είναι πολύ σημαντική, ωστόσο πολιτισμικοί παράγοντες, όπως κοινωνικά κατασκευασμένα στερεότυπα, θρησκευτικές προκαταλήψεις, ακόμα και οικονομικές ή πολιτικές πρακτικές, λειτουργούν αποτρεπτικά στην ισότιμη πρόσβασή τους σε σχετικές δομές και την ανάπτυξη πρωτοβουλιών. Επιπλέον, έχει παρατηρηθεί ότι κατά περιόδους κρίσεων η κοινωνική αυτή ομάδα πλήττεται περισσότερο από τους εκάστοτε περιορισμούς. Στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής (ΜΕΝΑ), η γυναικεία επιχειρηματικότητα έχει προταθεί ως μια λύση σε ζητήματα που αφορούν στα δικαιώματα των γυναικών και την ανάπτυξη του οικονομικού πλούτου των χωρών που την αποτελούν. Πράγματι, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η θέσπιση ολοένα και περισσότερων προγραμμάτων για την ενίσχυση της παρουσίας των γυναικών στον δημόσιο χώρο. Ωστόσο, διεθνείς και εσωτερικές εξελίξεις μπορούν να λειτουργήσουν ως τροχοπέδη στην εύρυθμη λειτουργία τους, Επίσης, υπάρχουν συγκεκριμένοι κλάδοι στους οποίους μπορεί να δραστηριοποιηθεί με ευνοϊκότερους όρους η γυναικεία επιχειρηματικότητα. Τέλος, δρώντες από διεθνείς οργανισμούς προτάσσουν την περαιτέρω επέκταση της ψηφιακής τεχνολογίας ως μέσο για την μείωση του χάσματος των φύλων (gender gap). Όμως, από αυτόν τον τομέα προκύπτουν νέα ζητήματα ισορροπιών μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής.

Η επιχειρηματικότητα θεωρείται ως η κινητήριος δύναμη που προωθεί την οικονομική ανάπτυξη, ένα πεδίο που εφαρμόζονται οι θεωρίες παραγωγής και υλοποιούνται οι καινοτόμες προτάσεις.^[i] Ωστόσο, η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας συνάδει και με τον τρόπο οργάνωσης του οικονομικού συστήματος που επικρατεί σε ένα κράτος, με επέκταση της σχετικής ανάλυσης και στο ίδιο το πολιτικό σύστημα. Έχουν επισημανθεί κοινωνιολογικοί και πολιτισμικοί παράγοντες που επιδρούν στο πεδίο αυτό. H διασύνδεση μεταξύ κουλτούρας και της τάσης για επιχειρηματικότητα, ιδιαίτερα σε ατομικό επίπεδο, ορίζεται μέσω της παράδοσης της επιχειρηματικής δραστηριότητας, την θέση της οικογένειας, το κοινωνικό κύρος, το εκπαιδευτικό επίπεδο.^[ii] Όσον αφορά σε γενικό επίπεδο, ιδιαίτερη σημασία έχουν οι δομές που ευνοούν την επιχειρηματικότητα σε ένα κράτος.

Σχετικές αναλύσεις προχωρούν τον διαχωρισμό μεταξύ σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα και αντιστοιχούν σε ένα εύρος νομικά και πολιτικά κατοχυρωμένων νορμών και τεχνικών υπηρεσιών που αφορούν την επιχειρηματική δραστηριότητα, όπως για την παράδειγμα την θέσπιση αρχών ρυθμιστικότητας, την οργάνωση ενός φορολογικού συστήματος, την λειτουργία επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας.^[iii] Συγκεκριμένα, για τον ιδιωτικό τομέα επισημαίνονται ως στοιχεία στήριξης της επιχειρηματικότητας η ύπαρξη αγοράς εργασίας, η ροή κεφαλαίου, οι επαγγελματικές υπηρεσίες, ενώ, στον δημόσιο τομέα, κρίνεται αναγκαίο να έχει προβλεφθεί μια κατάλληλη μακρο-πολιτική για την εξέλιξη της παραγωγικής δραστηριότητας, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, και την εξασφάλιση της συνεργασίας από διάφορους τομείς της παραγωγής και της έρευνας.^[iv]

Η έννοια της γυναικείας επιχειρηματικότητας έρχεται να προταθεί ως μια λύση που θα βοηθήσει στην ένταξη περισσότερων γυναικών στην οικονομική παραγωγή μιας χώρας. Η συζήτηση αυτή έχει ενταχθεί το τελευταίο χρονικό διάστημα με την εφεύρεση και επέκταση των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων και της ανάπτυξης της ψηφιακής τεχνολογίες. Έχει αναφερθεί ότι οι εταιρείες τεχνολογίας αντιστοιχούν σε «λιγότερη ένταση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας.»^[v] Αποτελούν ένα νέο τομέα επιχειρηματικής δραστηριότητας που προτείνεται ως μια ευέλικτη απάντηση στην ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηματικότητας, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου προωθούνται προγράμματα προώθησης της έμφυλης ισότητας, όπως στην περιοχή ΜΕΝΑ.^[vi] Η απλοποίηση των ψηφιακών πλατφορμών τονίζεται ως ένα μέσο που διευκολύνει την δημιουργία επιχειρηματικών δραστηριοτήτων.^[vii] Το χρονικό διάστημα 2019-2020 αναφέρεται ότι το ¼ των γυναικών επιχειρηματιών χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες σε μία ομάδα κρατών της περιοχής (Αλγερία, Αίγυπτος, Ιορδανία, Λίβανος, Μαρόκο, Παλαιστινιακή Αρχή, Τυνησία).^[viii] Με αυτόν τον τρόπο προωθείται ο «συμβιβασμός επαγγελματικών και οικογενειακών ευθυνών», ωστόσο στην ευρύτερη περιοχή παρατηρούνται εμπόδια στην «πρόσβαση σε κεφάλαιο, στην μίσθωση και κατοχή ιδιοκτησίας.»^[ix]

Η περιοχή ΜΕΝΑ χαρακτηρίζεται ως υψηλού στρατηγικού ενδιαφέροντος. Σύμφωνα με την ερευνήτρια γυναικείας επιχειρηματικότητας και ενδυνάμωσης Lynn Mounzer, η ευρύτερη περιοχή «χάνει γύρω στα $575 δις τον χρόνο, λόγω της έλλειψης γυναικείας οικονομικής συμμετοχής.»^[x] Υποστηρίζει ότι η ενσωμάτωση περισσότερων γυναικών στην οικονομική δραστηριότητα θα αποτελέσει ένα σημαντικό πλεονέκτημα για την ανάπτυξη της περιοχής και την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου.^[xi] Ιδιαίτερα σε επίπεδο επιχειρηματικότητας, με τις γυναίκες να αναλαμβάνουν θέσεις ευθύνης και οργάνωσης παραγωγής, τονίζει ότι θα αμβλυνθούν και τα οικονομικά προβλήματα που απασχολούν την περιοχή, όπως «δημιουργία θέσεων εργασίας, παραγωγή πλούτου και αντιμετώπιση των ανισοτήτων.»^[xii] Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένοι πολιτισμικοί παράγοντες που λειτουργούν ως τροχοπέδη, όπως οι «συμβατικοί» έμφυλοι ρόλοι, με τις γυναίκες να νοούνται ως αποκλειστικό μέρος του νοικοκυριού και τις δυσκολίες που βιώνουν, για να εξισορροπήσουν εργασία και οικογένεια.^[xiii] Επίσης, ιδιαίτερα αρνητική χαρακτηρίζεται η εδραίωση στερεοτύπων, ειδικά από την οπτική γωνία των ανδρών, που εμποδίζουν την περαιτέρω παρουσία της γυναίκας στον δημόσιο χώρο και την ανάληψη ατομικών πρωτοβουλιών.^[xiv]

Στην ευρύτερη περιοχή, η επιχειρηματική δραστηριότητα των γυναικών αναπτύσσεται, κυρίως, στον τομέα των υπηρεσιών, όπου το κόστος εκκίνησης είναι χαμηλότερο και δεν είναι υποχρεωτική η σύναψη δανείων.^[xv] Ακόμη, σε αρκετές περιπτώσεις, δηλώνεται και ένας άνδρας, τουλάχιστον, ως συνεργάτης, καθώς εξαιτίας της συγκεκριμένης οικονομικής και πολιτικής κουλτούρας που χαρακτηρίζουν ορισμένες χώρες στις περιοχές αυτές, δεν εκδίδονται επιχειρηματικές άδειες αποκλειστικά σε γυναίκες.^[xvi]

Το παρακάτω γράφημα αποτελεί μέρος της έρευνας των International Finance Corporation Gender Entrepreneurship Markets και Center of Arab Women for Training and Research του Ιουνίου του 2007 σχετικά με την γυναικεία επιχειρηματικότητα σε Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική. Το συγκεκριμένο γράφημα αναφέρεται στο ποσοστό εργαζομένων σε επιχειρήσεις με επικεφαλής γυναίκες και το είδος σύμβασης που παρέχουν, ως πλήρους ή μερικής απασχόλησης.

^[xvii]

Σύμφωνα με το παραπάνω γράφημα, ένα μεγάλο ποσοστό των εργαζομένων απασχολείται με σύμβαση πλήρους απασχόλησης, με το μέγεθος των επιχειρήσεων να είναι αυξημένο σε Τυνησία, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Μπαχρέιν, και Ιορδανία. Όσον αφορά στον Λίβανο, στην έρευνα επισημαίνεται το ερωτηματολόγια δομήθηκαν πάνω σε απαντήσεις “ΝΑΙ/ΟΧΙ”, με το 56% των εργαζομένων σε επιχειρήσεις με γυναίκες επικεφαλής να έχει σύμβαση πλήρους απασχόλησης και το 35% μερικής.

Στην ίδια έρευνα, του 2007 όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τονίζεται η συνεισφορά των γυναικών επιχειρηματιών στο διεθνές εμπόριο των χωρών της Μέσης Ανατολής. Στο παρακάτω διάγραμμα ο άξονας y αντιστοιχεί στο ποσοστό των επιχειρήσεων αυτό που πραγματοποιεί διεθνές εμπόριο και ο άξονας χ τις χώρες στις οποίες πραγματοποίησαν μελέτη οι φορείς της έρευνας. Οι εμπορικές δραστηριότητες ταξινομούνται σε παράλληλη δραστηριότητα εισαγωγών και εξαγωγών, εταιρείες που προχώρησαν μόνο σε εξαγωγές και σε εκείνες που ασχολήθηκαν αποκλειστικά με εισαγωγές.

^[xviii]

Σε αυτό το γράφημα παρατίθενται τα κράτη που έχουν αυξημένα ποσοστά γυναικείας επιχειρηματικότητας, κατά σειρά, ως Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Μπαχρέιν, Τυνησία, Λίβανος και Ιορδανία. Η πλειοψηφία των επιχειρήσεων, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, πραγματοποιεί παράλληλες επιχειρηματικές συναλλαγές σε εισαγωγές και εξαγωγές, με ένα πολύ μικρό ποσοστό, σε σχέση με τις υπόλοιπες συναλλαγές, να ασχολείται αποκλειστικά με τον τομέα των εξαγωγών.

Τα παραπάνω ποσοτικά χαρακτηριστικά λειτουργούν ως υπενθύμιση ότι είναι αναγκαίο να λαμβάνονται υπόψη και τα αντίστοιχα ποιοτικά, ώστε να δομηθεί μια εικόνα που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, πολιτισμικοί παράγοντες επηρεάζουν τον τρόπο που οι γυναίκες στις χώρες αυτές μπορούν να συμμετέχουν στην οικονομική, και συγκεκριμένα στην επιχειρηματική, σφαίρα. Το παρακάτω γράφημα προέρχεται από μια πρόσφατη έρευνα του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης και στην συλλογή δεδομένων σχετικά με την ανάπτυξη της γυναικείας επιχειρηματικότητας παράλληλα με την επέκταση της ψηφιακής τεχνολογίας.

^[xix]

Η συγκεκριμένη έρευνα του ΟΟΣΑ χρησιμοποιεί δεδομένα από μια επικείμενη μελέτη του Οργανισμού Βιομηχανικής Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με τις δυσκολίες και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες επιχειρηματίες με ζητήματα πρόσβασης στο διαδίκτυο και χρήση των νέων τεχνολογιών. Έτσι, το 41% υποστηρίζει ότι το κόστος απόκτησης ICT συσκευών (Information and Communications Technology) είναι πολύ υψηλό, και τα εμπόδια που συναντούν αποτυπώνονται ως εξής: χαμηλή “κάλυψη διαδικτύου”, ζητήματα ιδιωτικότητας και ασφάλειας, έλλειψη χρόνου, έλλειψη τεχνικών γνώσεων για το διαδίκτυο, έλλειψη υποστήριξης από οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον.

Η παράθεση ορισμένων παραδειγμάτων θα βοηθήσει στην κατανόηση των δεδομένων που παρατίθενται παραπάνω. Για παράδειγμα, στην Αλγερία μια στατιστική έρευνα της UNESCO του 2020 παρουσίασε το υψηλό ποσοστό γυναικών αποφοίτων πολυτεχνικών και τεχνικών σχολών, ύψους 48,5%, όμως η έλλειψη οικογενειακής υποστήριξης και οι πολιτισμικές αντιλήψεις της κοινωνίας για το φύλο επισημαίνονται ως μέσα αποτροπής επαγγελματικής αποκατάστασής τους.^[xx] Παρόλο που η Αλγερία έχει το υψηλότερο ποσοστό γυναικών αποφοίτων στην εκπαίδευση, όπου το 2018 ήταν στο 97,3%, και από το 1993 έχει ιδρυθεί η πρώτη ένωση γυναικών επιχειρηματιών (Savoir and Vouloir Entreprendre), επισημαίνεται η μικρή υποστήριξη, σε οικονομικό και θεσμικό επίπεδο, στην ίδρυση γυναικείων επιχειρήσεων.^[xxi] Στην Αίγυπτο, σύμφωνα με έρευνα του The Economic Research Forum (ERF) του 2019, στην οποία χρησιμοποιήθηκε η έρευνα αγοράς Egypt Labor Market Panel Survey (ELMPS) και έτη έρευνας 1998, 2006, 2012 και 2018, εξήχθησαν τα εξής συμπεράσματα σχετικά με την γυναικεία επιχειρηματικότητα στην χώρα:^[xxii] α) Οι «γυναίκες είναι λιγότερο πιθανό να συμμετέχουν σε μη γεωργικές επιχειρήσεις ή να είναι ιδιοκτήτριες σε σχέση με τους άνδρες.» β) Παρόλα αυτά, είναι σταθερή «η τάση της συμμετοχής» των γυναικών σε επιχειρήσεις, ενώ η αντίστοιχη στους άνδρες έχει μειωθεί. γ) Επίσης, στην γυναικεία επιχειρηματικότητα, οι επιχειρήσεις «είναι πιο πιθανό να είναι άτυπες, να έχουν μικρότερο κεφάλαιο και να εδρεύουν στο σπίτι.»

Στην ίδια έρευνα επισημαίνεται ότι το ποσοστό των επιχειρήσεων, γενικώς, «μειώνεται από το 2006», όπου οι επιχειρήσεις με επικεφαλής γυναίκα είναι λιγότερες, οι ίδιες βρίσκονται σε μεγαλύτερη ηλικία και οικογένειές τους είναι φτωχότερες και πιο αγροτικές σε σχέση με εκείνα τα «νοικοκυριά με επικεφαλής άνδρα.»^[xxiii] Ωστόσο, αναφέρεται ότι από το 2012 η Αίγυπτος έχει προχωρήσει στην θέσπιση συγκεκριμένων προγραμμάτων, όπως τα “Mastoura” και “Fekratak Sherketak”, το πρώτο από το Υπουργείο Κοινωνικής Αλληλεγγύης και χρηματοδοτούμενο από το Ταμείο Tahya Misr, και το δεύτερο από το Υπουργείο Επενδύσεων και Διεθνούς Συνεργασίας, με σκοπό την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας στην χώρα, είτε αφορά σε γυναίκες είτε σε νέους ανθρώπους.^[xxiv] Ωστόσο, τονίζουν ότι υπάρχει χάσμα της ισότητας των φύλων στην επιχειρηματικότητα στην Αίγυπτο και χρειάζονται περισσότερες πρωτοβουλίες για να μειωθεί.^[xxv]

Όσον αφορά την Ιορδανία, επισημαίνεται ότι, σύμφωνα με την έκθεση Global Entrepreneurship Monitor (GEM), έχει αυξηθεί το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών προς τους άντρες της χώρας για τη «συνολική επιχειρηματική δραστηριότητα» (TEA) από 0,26 το 2016 σε 0,59 το 2019, «μια βελτίωση περίπου 127 τοις εκατό σε μόλις 3 χρόνια.»^[xxvi] Επίσης, η χώρα έχει προχωρήσει στην σύναψη πολιτικών που ευνοούν την συμμετοχή των γυναικών στον δημόσιο χώρο και την οικονομίας, όπως «ισότιμη πρόσβαση σε πιστώσεις», δυνατότητα υπογραφής συμβολαίων και δημιουργία επιχειρήσεων, άνοιγμα τραπεζικού λογαριασμού.^[xxvii] Ιδιαίτερα με το πρόγραμμα Oasis 500 έχει γίνει στροφή προς την ενίσχυση των startups επιχειρήσεων και την ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηματικότητας.^[xxviii] Στον Λίβανο, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Expertise France ταξινομούνται οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες επιχειρηματίες ως α) «τη διακύμανση του λιβανέζικου νομίσματος» (86%), β) τους περιορισμούς από την πανδημία του COVID-19 (76%), γ) τον υπερπληθωρισμό (55 %), δ) τη «μείωση της αγοραστικής δύναμης των πελατών» (51%), ε) «χαμηλή δραστηριότητα της αγοράς, την ποιότητα των αγαθών και των υπηρεσιών και ζημιές στο χώρο ή στον εξοπλισμό.»^[xxix] Η χρηματοδότηση είναι ένα κύριο ζήτημα που απασχολεί την γυναικεία επιχειρηματικότητα στον Λίβανο, με προσανατολισμό σε μια σειρά από στόχους, όπως την μεταφορά των δραστηριοτήτων τους στο διαδίκτυο, την επένδυση σε νέες δομές, την επέκταση σε νέες αγορές, την επικοινωνιακή προώθηση και άλλα σχετικά.^[xxx] Επισημαίνεται ότι επιχειρήσεις με τα «μεγαλύτερα χρηματοδοτικά κενά» παρουσιάστηκαν «στους τομείς του σχεδιασμού, της αγροδιατροφής, των υπηρεσιών και της μεταποίησης.»^[xxxi]

Στο Μαρόκο, σύμφωνα με έρευνα των Hind Bouzekraoui και Driss Ferhane του 2017, το προφίλ των γυναικών που προχωρούν στην ίδρυση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων είναι, συνήθως, παντρεμένες, ηλικίας μεταξύ 28-40 ετών.^[xxxii] Η επιχείρησή τους είναι σχετική με τις σπουδές τους και η γυναίκα επιχειρηματίας συνεργάζεται με μέλη της ευρύτερης οικογένειάς της.^[xxxiii] Επισημαίνεται ότι συναντούν εμπόδια μέχρι να προχωρήσουν στην ίδρυση της επιχείρησής τους.^[xxxiv] Γενικώς, οι επιχειρήσεις με επικεφαλής γυναίκες είναι μικρές σε μέγεθος και η πλειοψηφία τους δραστηριοποιείται στον τομέα των υπηρεσιών, με την νομική μορφή της εταιρείας περιορισμένης ευθύνης.^[xxxv] Οι δύο συγγραφείς τονίζουν ότι τα ευρήματά τους υπόκεινται σε περιορισμούς στην τεκμηρίωση αποτελεσμάτων, καθώς απουσιάζουν επίσημα στατιστικά στοιχεία με βάση το φύλο και ένα σημαντικό ποσοστό γυναικών επιχειρηματιών ήταν απρόθυμο να συμμετέχει στο ερωτηματολόγιο της έρευνας τους.^[xxxvi] Στα εδάφη της Παλαιστινιακής Αρχής, η συμμετοχή των γυναικών στην παραγωγική ζωή της περιοχής είναι ένας τομέας προώθησης της ισότητας των φύλων. Σε μια έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας του 2018, με θέμα «Ενίσχυση των ευκαιριών εργασίας για ειδικευμένες γυναίκες στα Παλαιστινιακά Εδάφη» και σε συνεργασία με την κυβέρνησης της Νορβηγίας, τονίζεται η ανάγκη αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού της περιοχής στην ενίσχυση του συνολικού βιοτικού επιπέδου. Οι γυναίκες στην Παλαιστίνη, ακόμα και εάν είναι επιστημονικά εξειδικευμένες, είναι σε μεγάλο ποσοστό άνεργες, και στην έρευνα τονίζεται η επιρροή πρακτικών στην πρόσληψη και στο μισθολογικό που έχουν καθιερωθεί λόγω «απουσίας νόμων που μπορούν να προστατεύσουν από σιωπηρές και ρητές μορφές διακρίσεων.»^[xxxvii]

Επίσης, παρατηρείται η συγκέντρωση των εργαζομένων μορφωμένων γυναικών στον τομέα της διδασκαλίας, όπου το 2015, το 48% από την ομάδα αυτή «εργάζονταν ως επαγγελματίες διδασκαλίας» έναντι του 15,2% των μορφωμένων ανδρών.^[xxxviii] Ακόμη, παρατίθενται ως εμπόδια στην εργασιακή απασχόληση των γυναικών και στην γυναικεία επιχειρηματικότητα α) η «έλλειψη οικονομικής και υψηλής ποιότητας παιδικής φροντίδας», β) τα ελλιπή μέτρα «κατά της σεξουαλικής παρενόχλησης στο εργατικό δυναμικό», γ) οι «περιορισμοί κινητικότητας του Ισραήλ» και δ) η «έλλειψη αξιόπιστων δικτύων μεταφοράς».^[xxxix] Τέλος, στην περίπτωση της Τυνησίας η γυναικεία επιχειρηματικότητα, όπως και σε άλλες χώρες, αποτελεί «μειονότητα»,^[xl] με την πλειοψηφία των γυναικών επιχειρηματιών να δραστηριοποιείται στον τομέα της κλωστοϋφαντουργίας,^[xli] που χαρακτηρίζεται ως βασικός τομέας της οικονομίας της χώρας. Προχωρούν σε αυτήν την επιλογή ύστερα και από ακαδημαϊκή εκπαίδευση σε ζητήματα οικονομίας και παραγωγής που αφορούν στην κλωστοϋφαντουργία, και η κοινωνικοποίησή τους βασίζεται πάνω σε άτυπους δεσμούς ως προώθηση της σταδιοδρομίας των γυναικών επιχειρηματιών.^[xlii] Το 60% των γυναικών επιχειρηματιών στην Τυνησία ακολούθησε αυτήν την σταδιοδρομία λόγω της κατοχής πανεπιστημιακού τίτλου.^[xliii]

Συνεπώς, στην ευρύτερη περιοχή της νότιας και ανατολικής Μεσογείου, ο κλάδος της γυναικείας επιχειρηματικότητας έχει αναπτυχθεί με βάση τις παραδοσιακές νόρμες και την κρατική οργάνωση της εκάστοτε χώρας. Πράγματι, αποτελεί ένα μέσο που προσπαθεί να εντάξει περισσότερες γυναίκες στην οικονομική και παραγωγική ζωή, και σημαντικό ρόλο παίζει και η στήριξη που έχουν από το οικείο περιβάλλον τους. Είναι ένα θέμα που δεν μπορεί να αναλυθεί επαρκώς σε μια σύντομη ανάλυση, ωστόσο, από τα παραπάνω δεδομένα, γίνεται αντιληπτό ότι είναι ένας τομέας που θα συνεχίσει να εξελίσσεται. Το διακύβευμα είναι οι πολιτικές κυβερνήσεις και οι παραγωγικές δυνάμεις των χωρών αυτών να εντάξουν σχετικές πρωτοβουλίες στα επικείμενα σχέδια τους, προκειμένου αξιοποιήσουν την συνεισφορά των γυναικών στο εσωτερικό τους. Ακόμη, γίνεται κατανοητό ότι η συνεργασία με διεθνείς δρώντες, υπό το πλαίσιο του σεβασμού και της αλληλοκατανόησης, θα βοηθήσει στην προσπέραση ορισμένων στερεοτύπων, με την τήρηση ισότιμων όρων στην μεταξύ τους συνεργασία.

^[i] Lordkipanidze, Maia, Han Brezet and Mikael Backman, “The entrepreneurship factor in sustainable tourism development”, Journal of Cleaner Production 13 (2005): 787, pp.787-798.

^[ii] Lordkipanidze, Maia, Han Brezet and Mikael Backman, “The entrepreneurship factor in sustainable tourism development”, 789.

^[iii] Lordkipanidze, Maia, Han Brezet and Mikael Backman, “The entrepreneurship factor in sustainable tourism development”, 789.

^[iv] Lordkipanidze, Maia, Han Brezet and Mikael Backman, “The entrepreneurship factor in sustainable tourism development”, 789.

^[v] OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development), “The promises of digitalisation for women entrepreneurs in the MENA region”, ημερομηνία πρόσβασης Ιούνιος 5, 2022, https://www.oecd.org/gender/data/the-promises-of-digitalisation-for-women-entrepreneurs-in-the-mena-region.htm

^[vi] OECD, “The promises of digitalisation for women entrepreneurs in the MENA region”.

^[vii] OECD, “The promises of digitalisation for women entrepreneurs in the MENA region”.

^[viii] OECD, “The promises of digitalisation for women entrepreneurs in the MENA region”.

^[ix] OECD, “The promises of digitalisation for women entrepreneurs in the MENA region”.

^[x] Lynn Mounzer, “Overview of female entrepreneurship in the Middle East and North Africa Region”, Wilson Center, Μάρτιος 8, 2022, https://www.wilsoncenter.org/blog-post/overview-female-entrepreneurship-middle-east-and-north-africa-region

^[xi] Lynn Mounzer, “Overview of female entrepreneurship in the Middle East and North Africa Region”.

^[xii] Lynn Mounzer, “Overview of female entrepreneurship in the Middle East and North Africa Region”.

^[xiii] Lynn Mounzer, “Overview of female entrepreneurship in the Middle East and North Africa Region”.

^[xiv] Lynn Mounzer, “Overview of female entrepreneurship in the Middle East and North Africa Region”.

^[xv] Lynn Mounzer, “Overview of female entrepreneurship in the Middle East and North Africa Region”.

^[xvi] Lynn Mounzer, “Overview of female entrepreneurship in the Middle East and North Africa Region”.

^[xvii] The Center of Arab Women for Training and Research and The International Finance Corporation Gender Entrepreneurship Markets. Women Entrepreneurs in the Middle East and North Africa: Characteristics, Contributions and Challenges. Tunis – Tunisia: The Center of Arab Women for Training and Research, 2007. Ημερομηνία πρόσβασης 5 Ιουνίου 2022, σελ. 7. https://www.ifc.org/wps/wcm/connect/7f0b3535-54ef-4136-9c4c-84ad9b7dc1a9/MENA_Women_Entrepreneurs_Jun07.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-7f0b3535-54ef-4136-9c4c-84ad9b7dc1a9-jkC.U6y

^[xviii] The Center of Arab Women for Training and Research and The International Finance Corporation Gender Entrepreneurship Markets. Women Entrepreneurs in the Middle East and North Africa: Characteristics, Contributions and Challenges, 10.

^[xix] OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development), “The promises of digitalisation for women entrepreneurs in the MENA region”, ημερομηνία πρόσβασης Ιούνιος 5, 2022, https://www.oecd.org/gender/data/the-promises-of-digitalisation-for-women-entrepreneurs-in-the-mena-region.htm

^[xx] Dalia Ghanem, “Against the Odds: Women Entrepreneurs in Algeria”, Malcolm H. Kerr Carnegie Middle East Center, Απρίλιος 8, 2022, https://carnegie-mec.org/2022/04/08/against-odds-women-entrepreneurs-in-algeria-pub-86830

^[xxi] Dalia Ghanem, “Against the Odds: Women Entrepreneurs in Algeria”.

^[xxii] Reham Rizk and Ali Rashed, “Trends and Patterns of Women’s entrepreneurship in Egypt”, Working Paper No. 1369, The Economic Research Forum (ERF), Dokki, Giza, Egypt (November 2019): 1, https://erf.org.eg/app/uploads/2019/11/1369.pdf

^[xxiii] Reham Rizk and Ali Rashed, “Trends and Patterns of Women’s Entrepreneurship in Egypt”, 22.

^[xxiv] Reham Rizk and Ali Rashed, “Trends and Patterns of Women’s Entrepreneurship in Egypt”, 23.

^[xxv] Reham Rizk and Ali Rashed, “Trends and Patterns of Women’s Entrepreneurship in Egypt”, 23.

^[xxvi] Ali AbuKumail and Nidal Qanadilo, “5 startups led by women that are shaping the future of entrepreneurship in Jordan”, World Bank Blogs, Μάρτιος 31, 2021, https://blogs.worldbank.org/arabvoices/5-startups-led-women-are-shaping-future-entrepreneurship-jordan

^[xxvii] Ali AbuKumail and Nidal Qanadilo, “5 startups led by women that are shaping the future of entrepreneurship in Jordan”.

^[xxviii] Ali AbuKumail and Nidal Qanadilo, “5 startups led by women that are shaping the future of entrepreneurship in Jordan”.

^[xxix] Expertise France, “Women entrepreneurs in Lebanon: Surviving the crisis amidst the challenges – Recommendations for Supporting Women Entrepreneurs in Lebanon”, (2020):8, ημερομηνία πρόσβασης Ιούνιος 6, 2022, https://www.expertisefrance.fr/documents/20182/795307/EU4WE_report/ad5b547b-3043-411c-936f-3da78451a21f

^[xxx] Expertise France, “Women entrepreneurs in Lebanon: Surviving the crisis amidst the challenges – Recommendations for Supporting Women Entrepreneurs in Lebanon”, 8.

^[xxxi] Expertise France, “Women entrepreneurs in Lebanon: Surviving the crisis amidst the challenges – Recommendations for Supporting Women Entrepreneurs in Lebanon”, 8.

^[xxxii] Hind Bouzekraoui and Driss Ferhane, “An Exploratory Study of Women’s Entrepreneurship in Morocco”, Journal of Entrepreneurship: Research & Practice (2017):16 DOI: 10.5171/2017.869458

^[xxxiii] Hind Bouzekraoui and Driss Ferhane, “An Exploratory Study of Women’s Entrepreneurship in Morocco”, 16.

^[xxxiv] Hind Bouzekraoui and Driss Ferhane, “An Exploratory Study of Women’s Entrepreneurship in Morocco”, 16.

^[xxxv] Hind Bouzekraoui and Driss Ferhane, “An Exploratory Study of Women’s Entrepreneurship in Morocco”, 16.

^[xxxvi] Hind Bouzekraoui and Driss Ferhane, “An Exploratory Study of Women’s Entrepreneurship in Morocco”, 16.

^[xxxvii] “Palestinian Women Entrepreneurs Forging Paths for Women and Men”, The World Bank, ημερομηνία πρόσβασης Ιούνιος 6, 2022, https://www.worldbank.org/en/news/feature/2019/03/07/palestinian-women-entrepreneurs-forging-paths-for-women-and-men

^[xxxviii] “Palestinian Women Entrepreneurs Forging Paths for Women and Men”, The World Bank.

^[xxxix] “Palestinian Women Entrepreneurs Forging Paths for Women and Men”, The World Bank.

^[xl] Anis, Ben Salem, Adnane Malek and Hajer Chka, “Profile of Women Entrepreneurs in Tunisia and Their Choice of Entrepreneurial Career: An Exploratory Study”, Journal of Enterprising Culture 28, no3 (2020):297 pp 281-303, DOI:10.1142/S0218495821500126.

^[xli] Anis, Ben Salem, Adnane Malek and Hajer Chka, “Profile of Women Entrepreneurs in Tunisia and Their Choice of Entrepreneurial Career: An Exploratory Study”, 298.

^[xlii] Anis, Ben Salem, Adnane Malek and Hajer Chka, “Profile of Women Entrepreneurs in Tunisia and Their Choice of Entrepreneurial Career: An Exploratory Study”, 298.

^[xliii] Anis, Ben Salem, Adnane Malek and Hajer Chka, “Profile of Women Entrepreneurs in Tunisia and Their Choice of Entrepreneurial Career: An Exploratory Study”, 292-293.