Ρωσία και Κίνα: Τεχνολογική σύγκλιση και σύσφιξη σχέσεων έως και την παραμονή του Ρωσοουκρανικού Πολέμου

Οι σχέσεις των δύο “γιγάντων” της Ανατολής – της Κίνας και της Ρωσίας- έχουν έρθει στο προσκήνιο λόγω των πρόσφατων εξελίξεων στο μέτωπο του Ρωσοουκρανικού πολέμου. Ρωσία και Κίνα μοιράζονται ένα κοινό κομμουνιστικό παρελθόν, ένα αυταρχικό μοντέλο ηγεσίας και μία κοινή γραμμή αντιμετώπισης απέναντι σε όσους θεωρούνται “φίλοι και εχθροί” του κράτους.^[i] Η κοινή αυτή γραμμή, εκτείνεται και στη θεώρηση τους για την τεχνολογία. Ο Πρόεδρος Putin έχει αναφερθεί στην Τεχνητή Νοημοσύνη ως «το μέλλον, όχι μόνο για τη Ρωσία αλλά για την ανθρωπότητα», ενώ τόνισε πως «όποιος πρωτοστατήσει σε αυτό τον τομέα θα ηγηθεί του κόσμου».^[ii] Αντίστοιχα, ο Γενικός Γραμματέας Xi Jinping έχει δηλώσει πως η «τρομερή ενσωμάτωση των τεχνολογιών νέφους, Τεχνητής Νοημοσύνης, Blockchain [..] στην κοινωνία και την οικονομία σήμερα, τα καθιστούν μετρητές της ισχύος του αύριο»^[iii] – κάτι που διαγράφεται και από την τεχνολογικά προσανατολισμένη στρατηγική πυξίδα της Κίνας.^[iv]

Η τεχνολογία επηρεάζει πια τον στρατηγικό και πολιτικό ανταγωνισμό και τη συνεργασία, σε όλα τα επίπεδα^[v]. Είναι ενδεικτικό πως ολοένα και περισσότερα κράτη χαράσσουν τεχνολογικές στρατηγικές^{[vi] [vii]}, ενώ οι εταιρείες Big Tech^[viii] απολαμβάνουν επιρροής και ισχύος ανάλογης -εάν όχι και μεγαλύτερης- των ίδιων των κρατών^[ix]. Υπό το πρίσμα αυτό, θα εξεταστεί στη συνέχεια ο τρόπος που έχει επιτευχθεί η τεχνολογική σύγκλιση του Σινορωσικού παράγοντα από το 2015 και έπειτα, αλλά και ποιες στρατηγικές επιδιώξεις φαίνεται να έχει διαγράψει μέχρι και την παραμονή του Ρωσο-ουκρανικού πολέμου του 2022.

Τα αίτια της στρατηγικής συνεννόησης Πεκίνου – Μόσχας είναι ποικίλα. Η διπλωματική σύγκλιση έχει ξεκινήσει εδώ και μία δεκαετία, ένεκα της προσωπικής σχέσης Putin-Jinping^[x]. Η σχέση αυτή εντάθηκε ιδιαίτερα την επαύριον της παράνομης Κατάληψης της Κριμαίας από την Ρωσία, η οποία θεωρείται σημείο τομής για την Ρωσική Εξωτερική Πολιτική και τις σχέσεις της με τη Δύση.^[xi] Παρά την επιτυχία ή αποτυχία των οικονομικών, διπλωματικών και ενεργειακών κυρώσεων που την ακολουθούν, η τεχνολογική πτυχή τους συνετέλεσε σε μία παράδοση αποκλεισμού της Ρωσίας από σχετικές αγορές. ^{[xii] [xiii]}

Η ΕΕ περιόρισε έντονα τον διαμοιρασμό νέων τεχνολογιών στον τομέα της ενέργειας όπως π.χ., στον διυλισμό υδρογονανθράκων, ενώ προχώρησε σε απαγόρευση εξαγωγής τεχνολογιών και τεχνογνωσίας στους τομείς την άμυνας, των εναέριων, θαλάσσιων και διαστημικών μεταφορών.^[xiv] Ο αποκλεισμός από τεχνολογικές αγορές έγινε ιδιαίτερα έντονος όταν η Διακυβέρνηση Trump περιόρισε σημαντικά τις εξαγωγές τεχνολογίας τηλεπικοινωνιών, αισθητήρων, ηλεκτρονικών ειδών και ημιαγωγών σε «επικίνδυνες για την Αμερικανική κρατική ασφάλεια χώρες» όπως η Κίνα, η Βενεζουέλα και η Ρωσία. ^{[xv] [xvi]} Ο Πρόεδρος Trump είχε παράλληλα ξεκινήσει έναν ανεπίσημο εμπορικό – τεχνολογικό πόλεμο με την Κίνα,^[xvii] επιβάλλοντας κυρώσεις και αποκλείοντας την από τεχνολογικά προϊόντα, τα οποία μπορούν εύκολα να καταστούν αντικείμενο αναπαραγωγής τεχνολογίας ή να παράσχουν δεδομένα των χρηστών τους. ^[xviii]

Ο αποκλεισμός από τη προμήθεια νευραλγικών τεχνολογιών και τεχνολογικών υλικών, αλλά και η ανάγκη για διαφοροποίηση οικονομικών προσόδων, οδήγησαν την Ρωσία στην αναζήτηση εναλλακτικών συμμάχων και προμηθευτών, με σκοπό την υπενθύμιση στον ρωσικό λαό, αλλά και τον κόσμο, της ρωσικής εθνικής ισχύος^[xix]. Ήδη από το 2010, ο Putin είχε αρχίσει να επανεφεύρει την ταυτότητα του κράτους του υπό ένα πρίσμα περισσότερο ευρασιατικό, αλλά και αναθεωρητικό προς το δυτικό αφήγημα της φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων. ^[xx] Από τη πλευρά της η Κίνα, είδε στο πρόσωπο της Μόσχας έναν ικανό, φίλα προσκείμενο συνεργάτη, ο οποίος θα μπορούσε να καλύψει χρόνια κενά τεχνογνωσίας, έχοντας κοινές επιδιώξεις και ανάγκες.^[xxi]

Ως επακόλουθο των ανωτέρω εξελίξεων, το 2015 η Μόσχα εξαναγκάστηκε σε άρση των χρόνιων ενδοιασμών της για διαμοιρασμό ευαίσθητων αμυντικών τεχνολογιών τελευταίας γενιάς και υψηλής τεχνολογίας όπλων με την Κίνα.^[xxii] Στη παρούσα ανάλυση δε θα δοθεί περαιτέρω έμφαση στην στρατιωτική τεχνολογική συνεργασία, όμως είναι ενδεικτικό πως η κίνηση αυτή αποτελεί το εφαλτήριο για μεγάλες τεχνολογικές και οικονομικές συμφωνίες στον τομέα των στρατιωτικών επενδύσεων και επιχειρήσεων.^[xxiii] Έκτοτε, μάλιστα, η Κίνα ξεκίνησε να προμηθεύει ημιαγωγούς και ηλεκτρονικά είδη τη Ρωσία, φτάνοντας σήμερα να αποτελεί την κύρια προμηθεύτριά της στα εν λόγω «κρίσιμα» υλικά.^[xxiv]

Τα τελευταία χρόνια, η τάση συνεργασίας αποκρυσταλλώθηκε μέσω της καθιέρωσης μακροπρόθεσμων συνεργατικών πλαισίων και διεύρυνσης των πεδίων συνεργασίας στον τεχνολογικό τομέα. Στις 29 Δεκεμβρίου 2019, την 70^η επέτειο της εγκαθίδρυσης των Ρωσο-κινεζικών διπλωματικών σχέσεων,^[xxv] ο Πρόεδρος Putin αναφέρθηκε στις χρονιές 2020 και 2021 ως «οι χρονιές της Σινο-ρωσικής συνεργασίας στην επιστήμη και τα ζητήματα τεχνικής ανάπτυξης και καινοτομίας».^[xxvi] Σταδιακά, η συνεργασία στους τομείς του 5G, της Τεχνητής Νοημοσύνης, της Βιοτεχνολογίας και της Ψηφιακής Οικονομίας, ολοένα και αυξάνεται. Συγκεκριμένα, κατασκευάστηκαν επιστημονικά και τεχνολογικά πάρκα, καθιερώθηκαν σινορωσικά φόρουμ τεχνολογίας και επιστήμης, ο ετήσιος Διάλογος Καινοτομίας. ανάμεσά τους, ένα κοινό ταμείο επενδύσεων, όπως, επίσης, διενεργούνται και αυξημένες ακαδημαϊκές ανταλλαγές προσωπικού και φοιτητών.^[xxvii]

Αναφορικά με την Τεχνητή Νοημοσύνη, η συνεργασία έχει αποδεχτεί αρκετά γόνιμη. Η Κίνα θεωρείται παγκόσμιος ηγέτης σε κατηγορίες της Τεχνητής Νοημοσύνης, όπως, η οπτικοακουστική αναγνώριση και τα συνδεδεμένα οχήματα^[xxviii], ενώ η Ρωσία, από την άλλη, διαθέτει το χρόνιο συγκριτικό πλεονέκτημα σε κατηγορίες που σχετίζονται με την πληροφόρηση και κατασκοπεία, τις εφαρμογές στην άμυνα και ασφάλεια αλλά και τη βιομηχανική αυτοματοποίηση.^{[xxix] [xxx]} Ο Πρόεδρος Putin είχε δηλώσει πως “Είναι το κοινό συμφέρον -και όχι το χρήμα- αυτό που ωθεί τη συνεργασία”, ωστόσο τα κέρδη δεν είναι καθόλου αμελητέα και για τις δύο πλευρές. ^[xxxi]

Το 2020 και 2021 η Κινεζική εταιρεία τηλεπικοινωνιών HUAWEI, επέκτεινε σημαντικά τις δραστηριότητές της στη Ρωσία. Έχει δραστηριοποιηθεί έντονα στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης, βοηθώντας στον σχεδιασμό σχετικών μαθημάτων σε Ρωσικά Πανεπιστήμια και Ινστιτούτα, αλλά και δημιουργώντας ένα Κέντρο Καινοτομίας το “HUAWEI Innovation Centre” στη Ρωσία.^[xxxii] Όπως προκύπτει, όντας εκτοπισμένος από τη Δύση, ο Κινεζικός κολοσσός έχει στραφεί στη Ρωσική αγορά τόσο για την εύρεση ικανού ανθρώπινου δυναμικού, όσο και για νέες επενδύσεις στις τεχνολογίες του μέλλοντος.^[xxxiii]

Παράλληλα, ο κυβερνητικός έλεγχος των πολιτών μέσω του διαδικτύου και εφαρμογών οπτικοακουστικής αναγνώρισης, ανάγεται σε έναν ιδιαίτερο τομέα συνεργασίας και τοποθετείται στις προτεραιότητες της κοινής τους ατζέντας.^[xxxiv] Ωστόσο, υπάρχουν πολλές πρακτικές πληροφορίες για τη συγκεκριμένη προσπάθεια – κάτι που δεν αποτελεί παράδοξο.

Στις 9 Μαρτίου 2021, η Εθνική Διαστημική Διοίκηση της Κίνας (CNSA) και η Ρωσική Διαστημική Υπηρεσία (ROSCOSMOS) υπέγραψαν Μνημόνιο Κατανόησης για την από κοινού κατασκευή μιας αυτόνομης Σεληνιακής μόνιμης ερευνητικής βάσης.^[xxxv] Η συνεργασία στο διάστημα είναι από τις παλαιότερες μεταξύ τους συνεργασίες. Παράλληλα, τα δύο κράτη αντιτάθηκαν πρόσφατα των Κανονισμών ARTEMIS που είχαν εισηγηθεί οι ΗΠΑ, αναφορικά με την εξερεύνηση του διαστήματος και της διεθνούς συνεργασίας στον τομέα, διατηρώντας πως πρόκειται για μία ακόμα προσπάθεια των ΗΠΑ να επιβάλλουν «αμερικανικές νόρμες και αξίες» στη διεθνή συνεργασία.

Το 2022, οι Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες στο Πεκίνο έφεραν τους δύο ηγέτες και πάλι κοντά και πλαισίωσαν την υπογραφή της κοινής δήλωσης για μία “νέα παγκόσμια τάξη” και της εταιρικής σχέσης μεταξύ των δύο κρατών, η οποία χαρακτηρίστηκε «μία φιλία χωρίς όρια». Η εταιρική αυτή συμφωνία περιλαμβάνει ενεργειακές συμφωνίες για τα επόμενα 30 χρόνια και αναφορές στην εμβάθυνση της ήδη υπάρχουσας συνεργασίας στην τεχνολογία αλλά και της επέκτασής της σε κρίσιμες τεχνολογίες του αύριο όπως οι Κβαντικοί Υπολογιστές και η Βιοτεχνολογία.^[xxxvi] Σε αυτή γίνεται εκτενής αναφορά στη συνεργασία τους στο επίπεδο πολυμερών πλαισίων, όπως ο Ψηφιακός Δρόμος του Μεταξιού^[xxxvii] και Ευρασιατικοί Οργανισμοί, αλλά και διεθνείς οργανισμοί όπως ο ΠΟΕ και τα Ηνωμένα Έθνη.^[xxxviii]

Η συνεργασία Μόσχας-Πεκίνου στους τεχνικούς αυτούς τομείς έχει βαθιά πολιτικές διαστάσεις, τόσο για τις ίδιες τις δυνάμεις υπό εξέταση, όσο και για τον Δυτικό κόσμο. Σε τεχνικό επίπεδο, η σχέση αυτή διέπεται από μία συμπληρωματικότητα, υπό την έννοια ότι η Ρωσία παρέχει την επιστημονική βάση, μία πηγή ταλέντου εν προκειμένω, και η Κίνα ένα σύστημα αποτελεσματικής και βιώσιμης εφαρμογής των αποτελεσμάτων R&D συνοδευόμενο από πρωτοφανή αγοραστική δυναμική. ^[xxxix]

Οι στρατηγικές επιδιώξεις των δύο κρατών δεν ταυτίζονται απαραίτητα, αλλά σίγουρα ενσωματώνουν κάποιους βασικούς κοινούς άξονες. Συγκεκριμένα, η δημιουργία ενός τεχνολογικού χώρου, εναλλακτικού στον ήδη “δυτικά” εγκαθιδρυμένο, και η ανάπτυξη ιδίων δυνατοτήτων χωρίς εξάρτηση από δυτικούς παράγοντες, φαίνονται να είναι οι δύο κύριοι στόχοι.^[xl] Παράλληλα, και οι δύο στοχεύουν στην «όλο και στενότερη» συνεργασία σε αυξανόμενα επιστημονικά πεδία και στην διατήρηση κοινών γραμμών στα πλαίσια διεθνών και ευρασιατικών θεσμών.^[xli]

Σίγουρα, η σχέση αυτή έχει μελανά σημεία. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εσπιονάζ -ειδικά στον τομέα της στρατιωτικής τεχνολογίας.^[xlii] Ειδικότερα, Ρώσοι αξιωματούχοι, συχνά κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για υπερβολική εξάρτηση από την Κίνα, καθώς και για την άμβλυνση της διάστασης των δυνατοτήτων μεταξύ των δύο κρατών. Σύμφωνα με τον Πρόεδρο της Ρωσικής Επιστημονικής Ακαδημίας «Δεν μπορούμε να τους φτάσουμε [την Κίνα]. Και δε θα τους φτάσουμε. Πρέπει να χτίσουμε κάποιου είδους τείχος και πρέπει να προχωρήσουμε στη συνεργασία πολύ, πολύ προσεκτικά».^[xliii] Το Πεκίνο παραμένει εξαρτημένο από την Ρωσία στη προμήθεια αεροναυπηγικών υλικών –δεδομένης της δυσκολίας αναπαραγωγής της σχετικής τεχνολογίας. Σε γενικές γραμμές, το ρωσικό ταλέντο είναι επίσης χρήσιμο για την Κίνα. Ωστόσο δεδομένης της επαύξησης των ερευνητικών κέντρων και Ινστιτούτων Κινεζικής προέλευσης στη Ρωσία, της υπεροχής της Κίνας στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης και των ασύμμετρων επενδυτικών συμφωνιών, το Πεκίνο φαίνεται πως μάλλον συγκεντρώνει ολοένα και περισσότερα κέρδη περισσότερα κέρδη από την εν λόγω διμερή συνεργασία.^{[xliv] [xlv]}

Αν και πολλοί μελετητές έχουν υποστηρίξει πως αυτή η ασυμμετρία σχετικών κερδών αποτελεί αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την μελλοντική δυναμική της συνεργασίας,^{[xlvi] [xlvii]} η εμπειρική παρατήρηση, ωστόσο, των σχέσεων μπορεί να οδηγήσει σε εναλλακτικές αξιολογήσεις. Η ρεαλιστική προσέγγιση των διεθνών σχέσεων υπαγορεύει πως μόνο ο δυνατός έχει το περιθώριο να ανησυχεί για σχετικά κέρδη, ενώ ο αδύναμος μπορεί να περιμένει μόνο όσα του επιτρέπει η αδυναμία του.^[xlviii] Αν και η Ρωσία προσφέρει στην τεχνολογική αυτή σχέση όπως προαναφέρθηκε, είναι, επίσης, προφανώς πως η Κίνα κρατά τα ηνία, επειδή η υπερπολλαπλάσια δυναμική της με όρους ΑΕΠ και πρόσβασης σε αγοραστικό κοινό, κρατά την ολοένα και πιο αποκλεισμένη Ρωσία όμηρο της ανάγκης για ρευστότητα.^[xlix]

Επομένως, πιθανόν να είναι πιο πρακτικό να αναρωτηθεί κανείς που οδεύει αυτή η σχέση, παρά το εάν θα κρατήσει. Αυτό που διαφαίνεται με σχετική βεβαιότητα μέσω των συμφωνιών και των κοινών διπλωματικών δηλώσεων, είναι μία απόπειρα αναθεωρητισμού στο διεθνές σύστημα. Και οι δύο χώρες διέπονται από έντονα αντι-αμερικανικά συναισθήματα και θέτουν τις ΗΠΑ στο στόχαστρο, ιδιαίτερα προς υποστήριξη η μία της άλλης. Ενδεικτικά, ο Ρώσος Πρόεδρος έχει χαρακτηρίσει τις τακτικές απαγόρευσης χρήσης που χρησιμοποιεί η Αμερικανική Κυβέρνηση απέναντι στην Κινεζική HUAWEI ως «τον πρώτο τεχνολογικό πόλεμο της εποχής μας».^[l] Η δε Κίνα, έχει επικρίνει τις ΗΠΑ σε πολλές περιπτώσεις κυρώσεων προς τη Ρωσία (και όχι μόνο), χαρακτηρίζοντας τις ενέργειές της ως «απομεινάρια τακτικών του Ψυχρού Πολέμου». Η πρόσφατη εταιρική τους συμφωνία αφιέρωσε στην Αμερικανική επιθετικότητα και την κοινή τους συνεργασία για την αντιμετώπιση της, περίπου το μισό της έκτασής της.^[li]

Καταληκτικά είναι σαφές πως η τεχνολογική σύγκλιση ανάμεσα σε Ρωσία και Κίνα, είναι στο απόγειό της, με σημαντική δυναμική για το άμεσο και μεσοπρόθεσμο μέλλον^[lii]. Η επιθυμία των δύο χωρών να ανεξαρτητοποιηθούν από τη Δύση και να εφαρμόσουν μία εναλλακτική τάξη πραγμάτων στον τεχνολογικό και ψηφιακό κόσμο, που να αντικατοπτρίζει τα δικά τους συμφέροντα και αξίες, αποτελούν άρτιες στρατηγικές- μολονότι ανησυχητικές για τα δημοκρατικά κράτη της Δύσης. Πέρα από πιθανές ρωσικές ανησυχίες για την δορυφοριοποίηση της ίδιας της Ρωσίας, φαίνεται μάλιστα να λειτουργούν προς το όφελος και των δύο –σε διαφορετικά ποσοστά. Ένας εναλλακτικός ψηφιακός και τεχνολογικός χώρος, σε συνδυασμό με την φιλόδοξη τεχνολογική εξωτερική πολιτική της Κίνας, ίσως αρχίσει να προσελκύει και άλλα κράτη, που δεν είναι ευχαριστημένα από τη Δυτική τάξη πραγμάτων στο διαδίκτυο και την τεχνολογική ιεραρχία. Ίσως αυτές οι νέες ζώνες «Δυτικής» και «Ανατολικής» τεχνολογίας, που ήδη έχουν αρχίσει να αναδύονται,^{[liii] [liv]} να έχουν ιδιαίτερα περίπλοκες γεωπολιτικές προεκτάσεις – ανάλογες με αυτές που ήδη προκαλούν οι δύο «γίγαντες» της Ανατολής.

^[i] Gaurie Dwivedi, “Russia and China have more in common than communism. They have same enemies and ambitions”, The Print, Σεπτέμβριος, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου 2022, https://theprint.in/pageturner/excerpt/russia-and-china-have-more-in-common-than-communism-they-have-same-enemies-and-ambitions/727591/

^[ii] James Vincent, “Putin says the nation that leads in AI ‘will be the ruler of the world’”, The Verge, Σεπτέμβριος, 2017, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου 2022, https://www.theverge.com/2017/9/4/16251226/russia-ai-putin-rule-the-world

^[iii] Shiyin Chen, Yuan Gao, Yujing Liu, “Xi Eyes Innovation, Oversight to Grow China’s Digital Economy”, Bloomberg, Οκτώβριος 19, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου 2022, https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-10-19/china-s-xi-vows-tighter-oversight-of-tech-firms-digital-economy

^[iv] Tarun Chhabra, Rush Doshi, Ryan Hass and Emilie Kimball, “Global China: Technology”, Brookings, Global China: Assessing China’s Growing Role in the World, Απρίλιος, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου 2022,https://www.brookings.edu/research/global-china-technology/

^[v]Erik Brown, “The Geopolitics of Technology: Big Data, AI and 5G”, Global Risk Institute, 15 Μάιου, 2019, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://globalriskinstitute.org/publications/the-geopolitics-of-technology/

^[vi]Centre for a New American Security, “U.S. National Technology Strategy”, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.cnas.org/u-s-national-technology strategy#:~:text=The%20U.S.%20National%20Technology%20Strategy%20project%2C%20a%20U.S.,standard-setting%2C%20and%20supplying%20public%20goods%20%28data%2C%20computing%20resources%29.

^[vii]Ministere de l’Europe et des Affaires Etrangeres, 2017, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.diplomatie.gouv.fr/en/french-foreign-policy/digital-diplomacy/france-s-international-digital-strategy/

^[viii] Για περισσότερες πληροφορίες αναφορικά με τις εταιρίες Big tech, επισκεφθείτε: https://www.techtarget.com/whatis/definition/Big-Tech

^[ix] Pete Swabey, Martin Harraca ,“Digital power: How Big Tech draws its influence”, Tech Monitor, 16 Φεβρουαρίου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://techmonitor.ai/boardroom/power-of-tech-companies

^[x] Scott Neuman, “As Relations With U.S. Sour, Xi Describes Putin As ‘Best Friend’ At Moscow Meeting”, NPR, 6 Ιουνίου, 2019, ημερομηνία πρόσβασης 9 Απριλίου, 2022, https://www.npr.org/2019/06/06/730200317/as-relations-with-u-s-sour-xi-describes-putin-as-best-friend-at-moscow-meeting

^[xi] Zaheena Rasheed,“Why are China and Russia strengthening ties?”, Aljazeera, 25 Νοεμβρίου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.aljazeera.com/news/2021/11/25/why-are-russia-and-china-strengthening-ties

^[xii] European Parliament, EPRS | European Parliamentary Research Service and Martin Russell, 2018, “Sanctions over Ukraine Impact on Russia,” Briefing 2018, europarl.europa.eu, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2018/614665/EPRS_BRI(2018)614665_EN.pdf.

^[xiii]European Parliament, EPRS| European Parliamentary Research Service and Martin Russel, “Western sanctions and Russia.”, European Parliament, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2022/698930/EPRS_IDA(2022)698930_EN.pdf.

^[xiv] European Council, Council of the European Union, “EU restrictive measures against Russia over Ukraine (since 2014)”, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 8 Απριλίου, 2022, https://www.consilium.europa.eu/en/policies/sanctions/restrictive-measures-against-russia-over-ukraine/

^[xv]Robert S. Larussa, “NEW CONTROLS TARGET TECH EXPORTS TO CHINA, RUSSIA AND VENEZUELA”, Shearman & Sterling, 6 Μαΐου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 12 Απριλίου, 2022, https://www.shearman.com/perspectives/2020/05/new-controls-target-tech-exports-to-china-russia-and-venezuela

^[xvi] Sophie-Charlotte Fischer, “The China Factor in Tech Export Controls Against Russia”, The Diplomat, Μάρτιος, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://thediplomat.com/2022/03/the-china-factor-in-tech-export-controls-against-russia/

^[xvii] Haiyong Sun, “U.S.-China Tech War Impacts and Prospects”, China Quarterly of International Strategic Studies, Vol. 05, No. 02, pp. 197-212, 2019, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://doi.org/10.1142/S237774001950012X

^[xviii] Πιο γνωστός όρος, το αγγλικό ρήμα “Reverse-engineer”.

^[xix] Biersack, J., & O’Lear, S, The geopolitics of Russia’s annexation of Crimea: narratives, identity, silences, and energy. Eurasian Geography and Economics, 55(3), 247–269, 2014, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, doi:10.1080/15387216.2014.985241

^[xx] Τσακίρης Θεόδωρος, 2010, Η Ρωσία Σήμερα, Αθήνα, Eκδόσεις Παπαζήση

^[xxi] Niedita Kapoor, “Tech-tonic shift in Sino-Russian cooperation”, Observer Research Foundation (ORF), 12 Μαΐου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.orfonline.org/expert-speak/tech-tonic-shift-in-sino-russian-cooperation/

^[xxii] Niedita Kapoor, “Tech-tonic shift in Sino-Russian cooperation”, Observer Research Foundation (ORF), 12 Μαΐου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.orfonline.org/expert-speak/tech-tonic-shift-in-sino-russian-cooperation/

^[xxiii]Kashin, Vasily, Russian Perspectives on the Third Offset Strategy and Its Implications for Russian-Chinese Defense Technological Cooperation, SITC Research Briefs, Series 9, Νοέμβριος, 2007,ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://escholarship.org/uc/item/2dh5c1nh

^[xxiv] Debby Wu, Jenny Leonard, “U.S. Expects Chinese Tech Firms to Help Choke Off Russia Supply”, Bloomberg, 1^η Μαρτίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-03-01/u-s-expects-chinese-tech-firms-to-help-choke-off-russia-supply

^[xxv]Zhou Jingnan, “Timeline: Highlights of China-Russia ties in the past 70 years”, China Global Television Network, 4 Ιουνίου, 2019, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://news.cgtn.com/news/3d3d514f7967444d35457a6333566d54/index.html

^[xxvi] SAMUEL BENDETT and ELSA B. KANIA, “China, Russia Deepen Technological Ties”, Defense One, Οκτώβριος 4, 2019, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.defenseone.com/threats/2019/10/china-russia-are-turning-each-other-tech-help-west-limits-access/160364/

^[xxvii]Niedita Kapoor, “Tech-tonic shift in Sino-Russian cooperation”, Observer Research Foundation (ORF), 12 Μαΐου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.orfonline.org/expert-speak/tech-tonic-shift-in-sino-russian-cooperation/

^[xxviii]Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα συνδεδεμένα αυτοκίνητα βλ.: https://www.connectedvehicles.com/

^[xxix] Ο βιομηχανικός αυτοματισμός διευκολύνει την αύξηση της ποιότητας, της αξιοπιστίας και του ρυθμού παραγωγής των προϊόντων, μειώνοντας παράλληλα το κόστος παραγωγής και σχεδιασμού υιοθετώντας νέες, καινοτόμες και ολοκληρωμένες τεχνολογίες και υπηρεσίες. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ.: https://www.electricaltechnology.org/2015/09/what-is-industrial-automation.html

^[xxx] Samuel Bendett and Elsa Kania, “The Resilience of Sino-Russian High-tech Cooperation”, War on Rocks, Texas National Security Review, 12 Αυγούστου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 13 Απριλίου, 2022, https://warontherocks.com/2020/08/the-resilience-of-sino-russian-high-tech-cooperation/

^[xxxi]Samuel Bendett and Elsa Kania, “The Resilience of Sino-Russian High-tech Cooperation”, War on Rocks, Texas National Security Review, 12 Αυγούστου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 13 Απριλίου, 2022,https://warontherocks.com/2020/08/the-resilience-of-sino-russian-high-tech-cooperation/

^[xxxii] Lauren Dudley, “Part One: Boxed Out of the West, Huawei Looks to Russia to Survive the Crisis and Emerge Stronger”, Council on Foreign Relations, 12 Οκτωβρίου, 2020,ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.cfr.org/blog/part-one-boxed-out-west-huawei-looks-russia-survive-crisis-and-emerge-stronger#:~:text=and%20Net%20Politics,Part%20One%3A%20Boxed%20Out%20of%20the%20West%2C%20Huawei%20Looks%20to,the%20Crisis%20and%20Emerge%20Stronger&text=Huawei%

^[xxxiii] Lauren Dudley, “Part Two: Huawei Enlists Russian Talent and Technology to Ensure Future Innovation”, Council on Foreign Relations, 28 Οκτωβρίου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.cfr.org/blog/part-two-huawei-enlists-russian-talent-and-technology-ensure-future-innovation

^[xxxiv] David Bandurski, “China and Russia are joining forces to spread disinformation”, Brookings, 11 Μαρτίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.brookings.edu/techstream/china-and-russia-are-joining-forces-to-spread-disinformation/

^[xxxv] Namrata Goswami, “The Strategic Implications of the China-Russia Lunar Base Cooperation Agreement”, The Diplomat, 19 Μαρτίου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://thediplomat.com/2021/03/the-strategic-implications-of-the-china-russia-lunar-base-cooperation-agreement/#:~:text=On%20March%209%2C%202021%2C%20the%20China%20National%20Space,construction%20of%20an%20autonomous%20lunar%20permanent%20research%20base.

^[xxxvi]

Tony Munroe, Andrew Osborn and Humeyra Pamuk, “China, Russia partner up against West at Olympics summit”, Reuters, 5 Φεβρουαρίου, 2022, ημερομηνία πρόσβασης 14 Απριλίου, 2022, https://www.reuters.com/world/europe/russia-china-tell-nato-stop-expansion-moscow-backs-beijing-taiwan-2022-02-04/

^[xxxvii] Inna Lazanyuk, Svetlana Revinova, “Digital Silk Road as an Integration Project: Opportunities for Russia”, Conference: 2nd International Scientific and Practical Conference “Modern Management Trends and the Digital Economy: from Regional Development to Global Economic Growth” (MTDE 2020), Ιανουάριος, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.researchgate.net/profile/Svetlana-Revinova/publication/341348410_Digital_Silk_Road_as_an_Integration_Project_Opportunities_for_Russia/links/5ef08bb4299bf1faac6ca4c1/Digital-Silk-Road-as-an-Integration-Project-Opportunities-for-Russia.pdf

^[xxxviii] Sevinç İrem BALCI, “Russia-China Partnership Agreement”, The Asia Today, 2 Φεβρουαρίου 2022 ,ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://theasiatoday.org/editorials/russia-china-partnership-agreement/

^[xxxix] : Lavrikova Yu.G., Andreeva E.L., Ratner A.V. Science and technology development in Russia and China: comparative analysis and the prospects of cooperation. Economic and Social Changes: Facts, Trends, Forecast, vol. 11, no. 4, pp. 48–62, 2018, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, DOI: 10.15838/esc.2018.4.58.3 http://library.vscc.ac.ru/Files/articles/1539175903_4862_eng.pdf

^[xl] Christopher Weidacher Hsiung, China’s Technology Cooperation with Russia: Geopolitics, Economics, and Regime Security,The Chinese Journal of International Politics, Volume 14, Issue 3, Pages 447–479, Autumn 2021, ημερομηνία πρόσβασης 15 Απριλίου, 2022,https://doi.org/10.1093/cjip/poab009

^[xli] Lavrikova Yu.G., Andreeva E.L., Ratner A.V. Science and technology development in Russia and China: comparative analysis and the prospects of cooperation. Economic and Social Changes: Facts, Trends, Forecast, vol. 11, no. 4, pp. 48–62, 2018, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, DOI: 10.15838/esc.2018.4.58.3 http://library.vscc.ac.ru/Files/articles/1539175903_4862_eng.pdf

^[xlii] Samuel Bendett and Elsa Kania, “The Resilience of Sino-Russian High-tech Cooperation”, War on Rocks, Texas National Security Review, 12 Αυγούστου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 13 Απριλίου, 2022, https://warontherocks.com/2020/08/the-resilience-of-sino-russian-high-tech-cooperation/

^[xliii] Eswar Prasad, “China’s Approach to Economic Development and Industrial Policy”, Brookings, 15 Ιουνίου, 2011, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.brookings.edu/testimonies/chinas-approach-to-economic-development-and-industrial-policy/

^[xliv] Jonathan E. Hillman, “China and Russia: Economic Unequals”, Centre for Strategic & International Studies, 15 Ιουνίου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.csis.org/analysis/china-and-russia-economic-unequals

^[xlv] Paul N. Schwartz, “The Changing Nature and Implications of Russian Military Transfers to China”, Centre for Strategic & International Studies, 21 Ιουνίου, 2021,ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, The Changing Nature and Implications of Russian Military Transfers to China | Center for Strategic and International Studies (csis.org)

^[xlvi]TASS,“Russia, China maintaining partnership ties regardless of global situation, says Beijing”, 11 Φεβρουαρίου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://tass.com/world/1118647

^[xlvii] Zaheena Rasheed,“Why are China and Russia strengthening ties?”, Aljazeera, 25 Νοεμβρίου, 2021,ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.aljazeera.com/news/2021/11/25/why-are-russia-and-china-strengthening-ties

^[xlviii] Δημήτρης Κολιόπουλος, «Ο Ρεαλισμός του Θουκυδίδη», Διπλωματία & Πολιτική, 8 Αυγούστου, 2015, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://tinyurl.com/ye244kxv

^[xlix] Jonathan E. Hillman, “China and Russia: Economic Unequals”, Centre for Strategic & International Studies, 15 Ιουνίου, 2020,ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.csis.org/analysis/china-and-russia-economic-unequals

^[l] Angela Stent, “Global China: Axis of Revisionists?”, Brookings, Global China: Assessing China’s Growing Role in the World”, Φεβρουάριος, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 13 Απριλίου, 2022, https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2020/02/FP_202002_russia_china_stent.pdf

^[li] Sevinç İrem BALCI, “Russia-China Partnership Agreement”, The Asia Today, 2 Φεβρουαρίου 2022, ημερομηνία πρόσβασης 18 Απριλίου, 2022, https://theasiatoday.org/editorials/russia-china-partnership-agreement/

^[lii] Zaheena Rasheed,“Why are China and Russia strengthening ties?”, Aljazeera, 25 Νοεμβρίου, 2021, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, https://www.aljazeera.com/news/2021/11/25/why-are-russia-and-china-strengthening-ties

^[liii] Grzegorz Stec, “Technology and innovation: views from East and West”, Friends of Europe, 25 Αυγούστου, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022, Technology and innovation: views from East and West – Friends of Europe

^[liv] John Hemmings, “Reconstructing Order: The Geopolitical Risks in China’s Digital Silk Road.”, Asia Policy27, no. 1 (2020): 5-21, Ιανουάριος, 2020, ημερομηνία πρόσβασης 10 Απριλίου, 2022,doi:10.1353/asp.2020.0002.

Φωτογραφία: “Russian President Vladimir Putin held talks in Beijing with General Secretary of the Communist Party and President of China Xi Jinping” by Presidential Executive Office of Russiais licensed under the CC BY-SA 4.0license.