Επιστροφή της Ρωσίας στην Αφρική

Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, η Σοβιετική Ένωση ανέπτυξε σε ιστορικό επίπεδο τις σχέσεις της με αρκετά αφρικανικά κράτη, υποστηρίζοντας μεταξύ άλλων πολλά εθνικά απελευθερωτικά κινήματα. Ωστόσο, οι δεσμοί αυτοί περιορίστηκαν δραστικά μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Η άνοδος του Vladimir Putin στην εξουσία το 2000 σηματοδότησε την επιστροφή της Ρωσίας στην μαύρη ήπειρο, φτάνοντας στο σημείο να διοργανώνει τον Οκτώβριο του 2019 την πρώτη Σύνοδο Ρωσίας-Αφρικής στο Σότσι. Ωστόσο, έτος-κλειδί για τη νέα ρωσική διείσδυση στην Αφρική αποτελεί το 2014. Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας, τις επακόλουθες δυτικές κυρώσεις και τη διπλωματική απομόνωση που υπέστη, σε συνδυασμό με το κενό που δημιούργησε η σταδιακή μείωση του αμερικανικού ενδιαφέροντος για την Αφρική, η Ρωσία άρχισε να εμπλέκεται πιο ενεργά στην ήπειρο και ιδιαίτερα στην Κεντρική και Νότια Αφρική. Αξιοποιώντας τους ψυχροπολεμικούς της δεσμούς, έχει επικεντρωθεί στη στρατιωτική συνεργασία με τα κράτη των συγκεκριμένων περιοχών, αποσκοπώντας στην αναβίωση των παλαιών της σχέσεων, στην εύρεση νέων συμμάχων και στην προώθηση των γεωπολιτικών και οικονομικών της συμφερόντων. Παρακάτω θα αναλυθούν οι βασικοί τρόποι, με τους οποίους διεισδύει στρατιωτικά η Ρωσία στην Κεντρική και Νότια Αφρική, καθώς και οι επιδιώξεις της μέσα από αυτή τη διείσδυση, με βάση τον επιθετικό ρεαλισμό.

Ο πιο χαρακτηριστικός τρόπος στρατιωτικής διείσδυσης της Ρωσίας στις χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αφρικής είναι μέσω της υπογραφής συμφωνιών στρατιωτικής συνεργασίας. Πρόκειται για μια τακτική που η Μόσχα αναπτύσσει από το 2015, αποσκοπώντας πρωτίστως στην αποφυγή της διπλωματικής της απομόνωσης διεθνώς. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Μελετών Πολέμου, από το 2015 η Ρωσία έχει υπογράψει τέτοιου είδους συμφωνίες με τουλάχιστον 13 από τα 19 κράτη της Κεντρικής και Νότιας Αφρικής, όπως η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, η Μοζαμβίκη, η Ζιμπάμπουε, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό, το Καμερούν, το Τσαντ κ.τ.λ. Οι συμφωνίες αυτές, ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε κράτους, περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων διατάξεις για την πώληση, παραχώρηση ή συντήρηση ρωσικών και σοβιετικών στρατιωτικών εξοπλισμών, την αποστολή Ρώσων στρατιωτικών συμβούλων, εμπειρογνωμόνων και παραστρατιωτικών ομάδων, την εκπαίδευση εθνικών στρατών και πολιτοφυλακών και τη διμερή συνεργασία στην αντιμετώπιση της τρομοκρατίας ή στη διατήρηση της ειρήνης[i] [ii].

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η στρατιωτική συνεργασία Ρωσίας και Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας. Η Μόσχα εκμεταλλεύτηκε την απαλλαγή από το εμπάργκο όπλων του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία το 2017, επεκτείνοντας σημαντικά την επιρροή και παρουσία της. Μετά τη διμερή στρατιωτική συμφωνία του 2018, ανέπτυξε ένα κέντρο εκπαίδευσης στη χώρα[iii], ενώ υπάρχει και το ενδεχόμενο εγκαθίδρυσης μιας ρωσικής στρατιωτικής βάσης[iv]. Παράλληλα, έχει παγιωθεί πλέον και η παρουσία παραστρατιωτικών ομάδων. Αξίζει να αναφερθεί ότι από το 2018 Σύμβουλος Ασφαλείας του Προέδρου Faustin-Archange Touadéra είναι ο Valery Zakharov, πρώην μέλος της Γενικής Διεύθυνσης Πληροφοριών της Ρωσίας (GRU)[v]. Χάρη στη δραστηριοποίηση της εκεί, η Ρωσία απέκτησε ρόλο διαμεσολαβητή στη διαδικασία ειρήνευσης μεταξύ των τοπικών ένοπλων ομάδων, αλλά και μεταξύ της κυβέρνησης και των ένοπλων επαναστατικών ομάδων το 2019[vi] [vii], ενώ παράλληλα ανέπτυξε τις σχέσεις της με γειτονικά κράτη, όπως η Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό[viii].

Τόσο στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, όσο και στις χώρες του Σαχέλ (Καμερούν, Τσαντ), η Ρωσία εκμεταλλεύεται την αδυναμία των κυβερνήσεων να διατηρήσουν την τάξη και ασφάλεια στο εσωτερικό τους λόγω της δραστηριοποίησης τρομοκρατικών ομάδων[ix]. Προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων της, διατίθεται να αναπτύξει τους στρατιωτικούς της δεσμούς ακόμα και με αυταρχικά καθεστώτα που υπονομεύουν τις δημοκρατικές αρχές και την περιφερειακή σταθερότητα, όπως η Μοζαμβίκη, η Ζιμπάμπουε και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό. Συγκεκριμένα, η Μοζαμβίκη, χώρα με σπουδαία γεωστρατηγική θέση στη διασφάλιση της προστασίας των θαλασσίων οδών, αποτελεί υποψήφια χώρα για την εγκαθίδρυση ρωσικής ναυτικής βάσης[x]. Αποδεικνύεται λοιπόν ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν υποτάσσουν τα συμφέροντά τους στα συμφέροντα της λεγόμενης διεθνούς κοινότητας[xi]. Συνεπώς, αξιοποιώντας την ικανότητά της να αντιμετωπίζει ζητήματα τρομοκρατίας, εκμεταλλευόμενη τη σταδιακή στρατιωτική αμερικανική αποχώρηση από αφρικανικές χώρες και υποστηρίζοντας έμπρακτα ακόμα και αυταρχικούς ηγέτες, η Ρωσία έχει καταστήσει τα αφρικανικά κράτη πιο δεκτικά στην ανάπτυξη των στρατιωτικών τους σχέσεων[xii] [xiii].

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στις πωλήσεις ρωσικών αμυντικών εξοπλισμών ως τρόπου στρατιωτικής διείσδυσης της Ρωσίας στην Κεντρική και Νότια Αφρική. Η Αφρική ανέκαθεν αποτελούσε αγορά-κλειδί για τη σοβιετική και ρωσική αμυντική βιομηχανία. Σήμερα πολλοί αφρικανικοί στρατοί διαθέτουν σοβιετικό εξοπλισμό και πυρομαχικά, συμβατά με τα σύγχρονα ρωσικά όπλα, καθιστώντας τη Ρωσία φυσικό εταίρο στον συγκεκριμένο τομέα[xiv]. Σημαντικότεροι εισαγωγείς ρωσικών όπλων στις εν λόγω περιοχές είναι η Αγκόλα, η Ζάμπια, το Καμερούν, η Μοζαμβίκη και η Ισημερινή Γουινέα, ενώ αποδέκτες ρωσικών εξοπλισμών έχουν υπάρξει το Τσαντ, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό, η Ζιμπάμπουε, η Νότιος Αφρική, αλλά και η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, μετά το 2017[xv] [xvi] [xvii]. Χαρακτηριστικά, η Αγκόλα – παραδοσιακός ψυχροπολεμικός σύμμαχος της Ρωσίας – είναι ο τρίτος μεγαλύτερος εισαγωγέας ρωσικών εξοπλισμών στην Αφρική, με τα ρωσικά όπλα να αποτελούν το 64% της αγοράς κατά την περίοδο 2016-2020[xviii]. Μάλιστα, ο Προέδρος της χώρας προσδοκά να γίνει η Αγκόλα κράτος κατασκευαστής και συμπαραγωγός ρωσικών εξοπλισμών[xix].

Η Ρωσία προτίθεται να παραχωρήσει στα αφρικανικά κράτη όπλα σε συμβολικές τιμές, να παραγράψει μέρος του χρέους τους ή ακόμα και να τα χρηματοδοτήσει, προκειμένου να ολοκληρωθούν οι συμφωνίες, ακόμη κι αν τα κράτη αυτά είναι αυταρχικά καθεστώτα, αποκλεισμένα από τις δυτικές αγορές[xx]. Επομένως, η «διπλωματία των όπλων» επιτρέπει στη Ρωσία να αναπτύξει τους στρατιωτικούς, πολιτικούς και αμυντικούς δεσμούς της με τους πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες των αφρικανικών κρατών, να επεκτείνει την επιρροή της και να μεγιστοποιήσει την ισχύ της στην ήπειρο.

Τέλος, η Ρωσία διεισδύει στρατιωτικά στις χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αφρικής, αξιοποιώντας ιδιωτικές παραστρατιωτικές ομάδες. Σύμφωνα με το ρωσικό Δίκαιο, οι ιδιωτικές στρατιωτικές-μισθοφορικές εταιρίες είναι παράνομες[xxi]. Το γεγονός αυτό καθιστά ευκολότερη την απόρριψη της σύνδεσης με τέτοιες ομάδες από το ρωσικό κράτος και επιτρέπει τη διάψευση, αποστασιοποίηση και μη λογοδοσία σε περίπτωση ανθρώπινων απωλειών, καθώς το προσωπικό τους δεν λογίζεται ως ρωσικό στρατιωτικό προσωπικό[xxii]. Παράλληλα, αποτελεί και ένα μέσο εξοικονόμησης πόρων για το κράτος. Μέσω της αξιοποίησης τους, δύναται να ακολουθήσει μια γρήγορη και δυναμική εξωτερική πολιτική, ειδικά σε ασθενέστερες θεσμικά χώρες. Μάλιστα, ο Πρόεδρος Putin έχει δηλώσει ότι “οι ιδιωτικές μισθοφορικές εταιρίες αποτελούν εργαλείο επίτευξης των εθνικών συμφερόντων χωρίς την άμεση εμπλοκή του κράτους”[xxiii]. Αποδεικνύεται έτσι ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις είναι ορθολογικοί δρώντες που υπολογίζουν τα εκτιμώμενα κόστη και οφέλη πριν τη λήψη αποφάσεων[xxiv].

Η πιο γνωστή ρωσική παραστρατιωτική ομάδα στην Κεντρική και Νότια Αφρική είναι η Wagner. Θεωρείται παρακλάδι της ρωσικής υπηρεσίας πληροφοριών και φημολογείται ότι ελέγχεται από τον Yevgeniy Prigozhin, στενό συνεργάτη του Προέδρου Putin[xxv] [xxvi]. Δρώντας ως αντιπρόσωπος της Ρωσίας, η Wagner παρέχει αμυντική βοήθεια, στρατιωτική και τεχνική εκπαίδευση, καθώς και μάχιμη υποστήριξη σε αφρικανικούς στρατούς και υπηρεσίες ασφαλείας[xxvii]. Ως αντάλλαγμα, ρωσικές εταιρίες που έχουν άμεσες διασυνδέσεις με τον Prigozhin και το Κρεμλίνο εξασφαλίζουν δικαιώματα και συμφωνίες οικονομικού και ενεργειακού χαρακτήρα.[xxviii] Συνεπώς, η Μόσχα αποκτά επιρροή σε περιοχές που παραδοσιακά είχε μικρή παρουσία, αλλά και πρόσβαση σε πλούσιες ενεργειακά περιοχές που προστατεύει η Wagner[xxix].

Η Wagner δραστηριοποιείται σε πολλές χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αφρικής, και πρωτίστως στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό, τη Μοζαμβίκη, τη Ζιμπάμπουε και την Αγκόλα[xxx] [xxxi]. Συγκεκριμένα, στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, οι μισθοφόροι της ομάδας αυξήθηκαν το 2018[xxxii]. Μεταξύ άλλων, έχει αναλάβει την προστασία της πολιτικής ελίτ της χώρας. Στόχος του Προέδρου Touadéra είναι να προστατέψει το καθεστώς από ενδεχόμενο πραξικόπημα (coup-proof)[xxxiii]. Δεν είναι τυχαίο ότι οι δυνάμεις της Wagner στη χώρα αυξήθηκαν τον Δεκέμβριο του 2020, ώστε να εξασφαλίσουν τη “ομαλή” διεξαγωγή των εθνικών εκλογών και την επανεκλογή του Αφρικανού Προέδρου[xxxiv]. Παρόμοιες τακτικές ακολουθούνται και στη Μοζαμβίκη, τη Ζιμπάμπουε και το Κογκό, αυξάνοντας την εξάρτηση των καθεστώτων (elite capture) και πετυχαίνοντας την κηδεμόνευση τους (cooption) από τη Μόσχα[xxxv]. Στη Μοζαμβίκη η Wagner δραστηριοποιήθηκε και στην αντιμετώπιση τρομοκρατικών οργανώσεων. Ωστόσο, σημαντικές απώλειες μισθοφόρων οδήγησαν στην δραστική μείωση της παρουσίας τους στη χώρα[xxxvi]. Συνεπώς, η αξιοποίηση των παραστρατιωτικών ομάδων, κυρίως της Wagner, στοχεύει στην παγίωση φιλικά προσκείμενων αυταρχικών καθεστώτων και την εκμετάλλευση οικονομικών ευκαιριών προς όφελος της Μόσχας. Ωστόσο, τα αποτελέσματα των επιχειρήσεων τους δεν είναι πάντα επιτυχή, ενώ η στοχοποίηση τους από τη Δύση λόγω των παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, έχει περιορίσει τη δράση τους κυρίως σε κράτη-παρίες[xxxvii].

Η στρατιωτική διείσδυση της Ρωσίας στην Κεντρική και Νότια Αφρική βασίζεται σε τρεις κύριες επιδιώξεις:

Αρχικά, η Ρωσία στοχεύει στην αμφισβήτηση της αμερικανικής και εν γένει δυτικής πρωτοκαθεδρίας στο διεθνές σύστημα. Ο Πρόεδρος Putin έχει χαρακτηρίσει τη φιλελεύθερη διεθνή τάξη ως απαρχαιωμένη, υπερασπιζόμενος την ανάδειξη ενός πολυπολικού κόσμου, όπου η δημοκρατία θα αποτελεί ένα εκ των βιώσιμων συστημάτων διακυβέρνησης[xxxviii]. Επομένως, η Αφρική αποτελεί άλλο ένα πεδίο στην προσπάθεια της Ρωσίας να αμφισβητήσει τη δυτική υπεροχή στο διεθνές σύστημα ασφαλείας, με σκοπό να αντιμετωπίζεται και πάλι ως Μεγάλη Δύναμη[xxxix]. Είναι χαρακτηριστικό των Μεγάλων Δυνάμεων να επιδιώκουν να μεγιστοποιήσουν το μερίδιο τους επί της παγκόσμιας ισχύος, αποκτώντας κατά συνέπεια ισχύ εις βάρος άλλων κρατών[xl]. Σκόπιμα η Ρωσία αυξάνει την στρατιωτική της εμπλοκή σε κράτη της Κεντρικής και Νότιας Αφρικής, από τα οποία αποχωρούν σταδιακά οι ΗΠΑ ή αποτελούν πρώην γαλλικές και πορτογαλικές αποικίες, προκειμένου να παρουσιαστεί ως ένας πιο αξιόπιστος εταίρος στον τομέα της ασφάλειας[xli]. Για παράδειγμα, στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία η Ρωσία επιδιώκει να περιορίσει την μακροχρόνια γαλλική επιρροή, ενώ μια πιθανή ρωσική βάση θα μπορούσε να αμφισβητήσει την αμερικανική πρωτοκαθεδρία στην Κεντρική Αφρική[xlii] [xliii]. Η απώλεια αποικιακής ή ιμπεριαλιστικής κληρονομιάς και το σοβιετικό παρελθόν στην Αφρική κατά τον Ψυχρό Πόλεμο έχουν προσδώσει στη Ρωσία καλή φήμη, ενώ παράλληλα παρουσιάζει τις ΗΠΑ ως μια νέα αποικιακή δύναμη[xliv]. Επομένως, για τη Ρωσία η Αφρική αποτελεί ένα μέσο αποδυνάμωσης της Δυτικής κυριαρχίας στην παγκόσμια διακυβέρνηση, αποδεικνύοντας ότι στο άναρχο διεθνές σύστημα δεν υπάρχουν δυνάμεις που επιθυμούν τη διατήρηση του status quo, πλην του περιστασιακού ηγεμόνα που βρίσκεται σε κυρίαρχη θέση[xlv].

Ταυτόχρονα, η Ρωσία προσδοκά στη διπλωματική υποστήριξη πολλών αφρικανικών κρατών στα διεθνή fora, κυρίως στον ΟΗΕ, ειδικά μετά το 2014. Χάρη στην ενδυνάμωση της στρατιωτικής συνεργασίας, πολλά αφρικανικά κράτη έχουν υποστηρίξει τη Ρωσία στον ΟΗΕ, καταψηφίζοντας ή απέχοντας από ψηφοφορίες για την προσάρτηση και στρατικοποίηση της Κριμαίας, τη στρατικοποίηση της Μαύρης Θάλασσας και της Θάλασσας του Αζόφ, τη Συρία και τα ανθρώπινα δικαιώματα[xlvi]. Παράλληλα, η Ρωσία διατηρεί παραδοσιακά καλές σχέσεις με τα εκάστοτε 3 αφρικανικά κράτη που έχουν εκ περιτροπής μια θέση στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ (Α3). Για παράδειγμα, το 2019 η Ρωσία συνεργάστηκε στενά με την Ισημερινή Γουινέα, τη Νότιο Αφρική και την Ακτή Ελεφαντοστού[xlvii]. Η ανάπτυξη των στρατιωτικών σχέσεων με τα αφρικανικά κράτη και η υποστήριξη της Μόσχας στην αρχή της μη παρέμβασης στα εσωτερικά των κυρίαρχων κρατών έχουν συνεισφέρει σε αυτό. Τέλος, επανειλημμένα η Ρωσία έχει εκμεταλλευτεί τη θέση της ως μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας, προστατεύοντας φιλικά προσκείμενα αυταρχικά καθεστώτα από κυρώσεις, όπως η Ζιμπάμπουε και η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία[xlviii] [xlix].

Τέλος, η Ρωσία επιδιώκει την πρόσβαση σε αφρικανικές χώρες με πλούσια αποθέματα πόρων, αποσκοπώντας στην κάλυψη των αυξανόμενων αναγκών της ρωσικής οικονομίας και παραγωγής[l]. Όπως ήδη παρατηρήθηκε, με αντάλλαγμα την παραχώρηση όπλων και ασφάλειας, οι ρωσικές κρατικές εταιρίες, οι οποίες δεν έχουν πρόβλημα να εμπλακούν σε παράνομες πρακτικές, αποκτούν πρόσβαση στους πόρους των αφρικανικών χωρών[li]. Στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία η Lobaye Invest, διατηρώντας στενές σχέσεις με τον Prigozhin, εξορύσσει χρυσό και διαμάντια,[lii] ενώ η Alrosa, η μεγαλύτερη εταιρία εξόρυξης διαμαντιών παγκοσμίως, δραστηριοποιείται στην Αγκόλα, τη Ζιμπάμπουε και την Μποτσουάνα. Οι πετρελαϊκές εταιρίες Rosneft και Lukoil δραστηριοποιούνται στη Μοζαμβίκη, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό και το Καμερούν[liii]. Παράλληλα, η Uralchem εξορύσσει φωσφορικό άλας στη Ζάμπια και τη Ζιμπάμπουε, ενώ η Norilsk Nickel εξορύσσει παλλάδιο και νικέλιο στη Νότιο Αφρική και τη Μποτσουάνα[liv]. Τέλος, η Rostec εξορύσσει λευκόχρυσο στη Ζιμπάμπουε, ενώ στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό ρωσικές κρατικές εταιρίες εξορύσσουν κολτάν, κοβάλτιο, χρυσό και διαμάντια[lv]. Συνεπώς, η Ρωσία εκμεταλλεύεται την ανασφάλεια αυταρχικών καθεστώτων στην Κεντρική και Νότια Αφρική, και για να τα προστατεύσει, «κερδίζει» πρόσβαση στους πόρους τους, στοχεύοντας στην κάλυψη των αναγκών της και στην αποφυγή των πιο κοστοβόρων εξορύξεων στην επικράτειά της.

Καταληκτικά, η Ρωσία έχει καταφέρει μέσα σε λίγα χρόνια να ενδυναμώσει τους στρατιωτικούς δεσμούς και τη συνεργασία της με αρκετά κράτη της Κεντρικής και Νότιας Αφρικής, μέσω της υπογραφής διμερών στρατιωτικών συμφωνιών, της πώλησης στρατιωτικών εξοπλισμών και της αξιοποίησης παραστρατιωτικών ομάδων. Χάρη στο ψυχροπολεμικό της παρελθόν, διαθέτει μια σημαντική πολιτική και διπλωματική επιρροή σε χώρες των συγκεκριμένων περιοχών που διογκώνεται από το 2014. Η εμπλοκή της στον στρατιωτικό και αμυντικό τομέα των αφρικανικών κρατών, η οποία αναμένεται να ενταθεί, φανερώνει τις φιλοδοξίες της να παίξει έναν μεγαλύτερο ρόλο διεθνώς, με απώτερο στόχο την αμφισβήτηση της δυτικής πρωτοκαθεδρίας στο διεθνές σύστημα, οραματιζόμενη έναν πολυπολικό κόσμο. Ωστόσο, η βαρύτητα που δίνει σε ορισμένες χώρες, κυρίως σε αυταρχικά καθεστώτα, και ο ενδοιασμός της στην ανάπτυξη ρωσικού στρατιωτικού προσωπικού στην ήπειρο φανερώνουν και περιορισμένες δυνατότητες. Παράλληλα, η επιδίωξη της να εκμεταλλεύεται τους αφρικανικούς πόρους και την αφρικανική υποστήριξη σε διεθνή fora, με αντάλλαγμα όπλα, ασφάλεια και υποστήριξη, μαρτυρά ως ένα βαθμό ότι η στρατιωτική της διείσδυση στις εν λόγω περιοχές βασίζεται σε μια ευκαιριακή προσέγγιση και ότι οι σχέσεις της με τα αφρικανικά καθεστώτα είναι κατά βάση πελατειακές και εύθραυστες. Το γεγονός αυτό ενδέχεται να καταστήσει πιο δύσκολη τη μείωση της Δυτικής επιρροής και παρουσίας στην ήπειρο. Ακόμα κι αν μια Μεγάλη Δύναμη, όμως, δεν διαθέτει όσα απαιτούνται για να κυριαρχήσει, θα συνεχίσει να ενεργεί επιθετικά, προκειμένου να συγκεντρώσει όση περισσότερη ισχύ μπορεί[lvi].