Η ανάπτυξη των σπουδών φύλου στο εσωτερικό της Ρωσίας: Πώς αλληλεπιδρούν με την πολιτική σκηνή της χώρας

Η διάσταση του φύλου στην διεθνολογική προσέγγιση έχει διευρύνει το μεθοδολογικό πλαίσιο της συλλογής και ανάλυσης δεδομένων, παρέχοντας εναλλακτικές θεάσεις για μια σειρά σημαντικών ζητημάτων. H εδραίωση ακαδημαϊκών τμημάτων σπουδών του φύλου (gender studies) δίνει την επιστημονική προσέγγιση στην μελέτη διεθνών ζητημάτων υπό το πρίσμα της διάστασης του φύλου. Στη Ρωσία υπάρχει μια ιδιαίτερη ιστορική εξέλιξη των σπουδών φύλου. Επίσης, η συγκρότηση της οργάνωσης Feminist Anti-War Resistance στο εσωτερικό της Ρωσίας, από τα τέλη του Φεβρουαρίου 2022, ως μέσο αντίδρασης και διαμαρτυρίας για την χρήση της στρατιωτικής ισχύος στην Ουκρανία δείχνει και την εξέλιξη του ίδιου του φεμινισμού στην Ρωσία. Το παρόν άρθρο θα αποτελέσει μια σύντομη παράθεση των γεγονότων της εξέλιξης των σπουδών φύλου στην Ρωσία, με παράλληλη σύντομη περιγραφή των σχετικών εννοιών, ώστε να γίνει όσο το δυνατόν πιο κατανοητό το εννοιολογικό πλαίσιο πάνω στο οποίο στηρίζεται η συζήτηση γύρω από το φύλο.

Η έννοια της ταυτότητας είναι πολύ σημαντική και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτή. Σύμφωνα με τον Kevin Moss, η κατασκευή της ταυτότητας στην Ευρώπη στηρίζεται στον «επιθετικό» ατομικισμό, όπου τα άτομα «απαιτούν δικαιώματα» που αφορούν τον τομέα της επιλογής και αυτοπροσδιορισμού, όπου εντάσσεται και η ταυτότητα φύλου.^[i] Από την άλλη πλευρά, στην Ρωσία η ταυτότητα δομείται πάνω από την αρχή της συλλογικότητας.^[ii] Σε αυτό το σημείο, είναι αναγκαίο να γίνει μια σύντομη εννοιολογική αναδρομή σχετικά με το τί εννοούμε ταυτότητα φύλου. Σύμφωνα με την κοινωνιολόγο Irène Théry, η εισαγωγή των εννοιών και πολιτικών της ισότητας των φύλων «στο επίκεντρο των δημοκρατικών αξιών» δεν ανέδειξε μόνο τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που υπάρχουν, αλλά και στην εννοιολόγηση του ορισμού του ατόμου, και κατ’επέκταση στον τρόπο δόμησης των κοινωνικών σχέσεων.^[iii] Επισημαίνει ότι στην επιστημονική ανάλυση το φύλο έχει ταξινομηθεί σε δύο αναλύσεις ως έννοια: α) ως ένα χαρακτηριστικό ή «μια ταυτότητα των ανθρώπων» και καταλαμβάνει σημαντική θέση στην «κοινωνικοπολιτική συζήτηση» του σήμερα στις χώρες της Δύσης, β) το φύλο ως «ένας τρόπος κοινωνικών σχέσεων» και είναι μια προσέγγιση για την οποία επισημαίνεται ότι χρησιμοποιείται αρκετά στην ανθρωπολογία, καθώς εστιάζει στις «πράξεις και σχέσεις που εφαρμόζουν αυτοί οι άνθρωποι.»^[iv] Η συγγραφέας τονίζει και την γλωσσική αποτύπωση του όρου φύλο, παραθέτοντας ως παράδειγμα την χρήση της έννοιας gender στον αγγλοσαξονικό χώρο, προκειμένου να στοιχειοθετηθούν τα επιστημονικά επιχειρήματα σε σχέση με την κοινωνική αποτύπωση του φύλου.^[v] Από την άλλη, η αποτύπωση της γαλλικής γλώσσας είναι διαφορετική, καθώς προχωρά σε μια «διάκριση των επιθέτων» και στην ανάπτυξη ενός σχετικού λεξιλογίου που αφορούν το φύλο και τα χαρακτηριστικά του.^[vi] Από τα παραπάνω, γίνεται κατανοητό η πολυπλοκότητα του ζητήματος αυτού, αλλά και στο πώς αποτυπώνονται οι ιστορικές και κοινωνικές εξελίξεις. Η κοινωνιολογία είναι μια επιστήμη που αφορά την μελέτη των κοινωνικών εξελίξεων και σε κάθε χώρα αναδεικνύει τις συγκεκριμένες νόρμες που έχουν επικρατήσει σύμφωνα με τα εκάστοτε δεδομένα.

Έτσι, όσον αφορά την Ρωσία, τα ζητήματα φύλου έχουν την δική τους ιστορικότητα. Σε μια σύντομη ιστορική αναδρομή, το 1977, στο Σύνταγμα της ΕΣΣΔ, αναφέρεται ότι υπήρχε η διατύπωση «μια γυναίκα στην ΕΣΣΔ έχει ίσα δικαιώματα με έναν άνδρα», ενώ στην σύγχρονη εποχή αντικαταστάθηκε από «μια γυναίκα και ένας άνδρας έχουν ίσα δικαιώματα.»^[vii] Η παραπάνω διαφοροποίηση δείχνει το πολιτικό και ιδεολογικό πρόσημο που χαρακτήριζε την σοβιετική κοινωνία για την προώθηση της ισότητας των φύλων. Όσον αφορά την ανάπτυξη της κοινωνιολογίας, ως ακαδημαϊκή επιστήμη ήταν «μερικώς θεσμοποιημένη», καθώς μαθήματα κοινωνιολογίας διδάσκονταν μεμονωμένα σε άλλα τμήματα σπουδών και δεν είχε θεσπιστεί αυτοτελές πρόγραμμα διδακτορικού επιπέδου.^[viii] Παρόλα αυτά, επισημαίνεται ότι είχαν θεσπιστεί επίσημες οργανώσεις που αφορούσαν τον τομέα της κοινωνιολογίας, όπως η Σοβιετική Κοινωνιολογική Ένωση, που ήταν μέλος της Διεθνούς Κοινωνιολογικής Ένωσης (International Sociological Association).^[ix] Η δεύτερη σημαντική οργάνωση ήταν το Ινστιτούτο Εφαρμοσμένων Κοινωνικών Σπουδών της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών, το οποίο στήριζε «διάφορα κυβερνητικά προγράμματα.»^[x] Η τρίτη ήταν το Ινστιτούτο Κοινωνικών και Οικονομικών Προβλημάτων της Σοβιετικής Ακαδημίας Σπουδών, που ιδρύθηκε το 1975 στο Leningrad και είχε «το δικό του τμήμα Κοινωνιολογίας.»^[xi] Στα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής περιόδου, κατά την Perestroika, προωθήθηκαν περισσότερες ευκαιρίες για την ανάπτυξη της «Ρωσικής Κοινωνιολογίας.»^[xii] Ενώ ο σκοπός ήταν η υπεράσπιση του καθεστώτος, επισημαίνεται ότι οι Ρώσοι κοινωνιολόγοι άρχισαν να έχουν ενεργό ρόλο στην κριτική έναντι του πολιτικού συστήματος και να «υποστηρίζουν τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις.»^[xiii] Στα τέλη της δεκαετίας του ‘80 ξεκίνησε η δραστηριότητα «ανεξάρτητων γυναικείων οργανώσεων» και αναφέρεται ως η περίοδος που δημοσιεύονταν και οι πρώτες έρευνες σχετικά με ζητήματα φύλου.^[xiv] Οι Tatiana Chubarova και Natalia Grigorieva αναφέρουν ότι τον Απρίλιο του 1990 το προεδρείο της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ προχώρησε στην δημιουργία ενός Εργαστηρίου Σπουδών Φύλου στο Ινστιτούτο Κοινωνικών και Οικονομικών Προβλημάτων Πληθυσμού και επισημαίνεται ότι «για πρώτη φορά στον επίσημο λόγο» χρησιμοποιήθηκε ο όρος φύλο στο εσωτερικό της χώρας.^[xv]

Η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης οδήγησε σε ένα νέο πολιτικό σύστημα στην Ρωσία και πιο έντονη αλληλεπίδραση με την Δύση. Στην Ρωσία, τα πρώτα προγράμματα σπουδών του φύλου είχαν ξεκινήσει με την δεκαετία του 1990 και στις αρχές του 2000, σε μια λόγια προσέγγιση που επισημαίνεται είναι «ένα από τα λίγα μέρη όπου ο όρος «ιδεολογία του φύλου (гендерная идеология) έχει χρησιμοποιηθεί ουδέτερα.»^[xvi]

Η ανάπτυξη των σπουδών φύλου στην Ρωσία έχει επισημανθεί ότι πραγματοποιήθηκε με έναν ιδιαίτερο τρόπο και εντάσσεται στην προσέγγιση της δημόσιας κοινωνιολογίας.^[xvii] Ένα σημαντικό ακαδημαϊκό πρόγραμμα σπουδών φύλου, που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας στην χώρα, είναι το Gender Studies Program στο European University in St. Petersburg.^[xviii] Οι Anna Temkina και Elena Zdravomyslova αναφέρουν την έντονη κριτική που έχουν υποστεί στο εσωτερικό της χώρας οι σπουδές φύλου. Η μια από αυτές είναι το επιχείρημα ότι η επιστημονική αυτή κατηγορία είναι κάτι το προσωρινό και επιβλήθηκε μέσω του «ακαδημαϊκού ιμπεριαλισμού» και τα ζητήματα φύλου είναι ασήμαντα στην ρωσική κοινωνία, στην οποία «κυριαρχούν οι γυναίκες, ως αποτέλεσμα του σοβιετικού καθεστώτος που κατέστρεψε την κανονική, δηλαδή φιλελεύθερη-πατριαρχική, τάξη των φύλων.»^[xix] Η προσέγγιση αυτή επισημαίνεται ότι στόχευε και στον ακαδημαϊκό αποκλεισμό των σπουδών φύλου.^[xx] Οι δύο συγγραφείς αναφέρουν ότι η παραπάνω προσέγγιση αποτέλεσε μέρος της πολιτικής και ακαδημαϊκής ομάδας «εκδημοκρατισμού της ρωσικής κοινωνίας σύμφωνα με το φιλελεύθερο παράδειγμα» και όριζαν όλο τον χώρο έρευνας των σπουδών φύλου ως «πεδίο αποκλειστικά από τα χειρότερα παραδείγματά του», τα οποία, όπως επισημαίνουν οι δύο συγγραφείς, «στην πραγματικότητα, όντως υπήρχαν.»^[xxi] Ωστόσο, έχει αναφερθεί ότι υπάρχουν προσεγγίσεις σε επίπεδο του φιλελεύθερου αφηγήματος για την προώθηση πολιτικών σχετικά με την ισότητα των φύλων.

Ένα παράδειγμα που αναφέρεται είναι η κατάθεση σχέδιο νόμου “Gender Law” το 2003, στον οποίο «το κείμενο γράφτηκε με βάση μια φιλελεύθερη προοπτική της τυπικής ισότητας», όπου περιγραφόταν ότι η «βιώσιμη ανάπτυξη της χώρας» θα επιτευχθεί με την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών για τις γυναίκες και τους άνδρες, όμως στο κείμενο δεν «καθορίστηκαν συγκεκριμένοι μηχανισμοί εφαρμογής.»^[xxii] Η προσπάθεια αυτή έμεινε ημιτελής, καθώς οι διοικητικές μεταρρυθμίσεις του 2004 τονίζεται ότι λειτούργησαν ως τροχοπέδη για την ενσωμάτωση πολιτικών προσεγγίσεων βάσει του φύλου στην δημόσια διοίκηση της χώρας.^[xxiii] Όσον αφορά στην συντηρητική κριτική, εξαπέλυσε κατηγορίες εναντίον των σπουδών φύλου ότι «προωθούν τις πολλαπλές σεξουαλικότητες» και αμφισβητούν τους ρόλους των φύλων.^[xxiv]

Στα επόμενα χρόνια εμφανίστηκαν θεωρητικοί στην Ρωσία που προωθούσαν μια εικόνα για τις σπουδές φύλου, αλλά και, γενικώς, της έμφυλης αποτύπωσης εννοιών και ταυτοτήτων στον δημόσιο διάλογο, ως ένα στοιχείο της «παρακμιακής Δύσης.»^[xxv] Αναδείχθηκαν σε μία περίοδο που, ακόμα και στον δυτικό κόσμο, οι έννοιες σχετικά με το φύλο έχουν οριστεί ως μέσο διαφοροποίησης στον δημόσιο διάλογο της Ε.Ε., και όχι μόνο. Όπως επισημαίνεται από τον Moss, τα τελευταία χρόνια έχουν αναδειχθεί στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. ομάδες που αντιτίθενται στις κρατικές πολιτικές για την ισότητα των φύλων, είτε αφορά τα δικαιώματα των γυναικών είτε τον αυτοπροσδιορισμό του φύλου, που η στόχευσή τους στρέφεται κατά και των σχετικών προγραμμάτων σπουδών.^[xxvi]

Η εξάπλωση των παραπάνω πρακτικών και πολιτικών μπορεί να χαρακτηριστεί ως συγκοινωνούντα δοχεία. Ένα παράδειγμα είναι η εξάπλωση εντός της Ρωσίας ιδεών και συγγραμμάτων του εξωτερικού, που στρέφονται κατά της λεγόμενης «ιδεολογίας των φύλων» και έχουν αναπτυχθεί, τα τελευταία χρόνια, στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, ιδέες που διακινούνται, κυρίως, μέσω διαδικτύου.^[xxvii] Στο εσωτερικό της Ρωσίας, η πολιτική ταυτοτήτων με βάση το φύλο είναι μια προσέγγιση για την οποία διατείνονται αρνητικά σημαντικοί θεσμοί, όπως η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, που χαρακτηρίζεται από αναλυτές ως ο κύριος συνομιλητής του κράτους, και το γενικό αυτό πλαίσιο επηρεάζει και τα προγράμματα των κρατικών πανεπιστημίων.^[xxviii]

Μια πρώτη εμφάνιση του παραπάνω αφηγήματος ήταν η χρηματοδότηση εκδηλώσεων στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ιδιαίτερα στην Σχολή Κοινωνιολογίας, την περίοδο που δίδασκε ο Aleksandr Gelyevich Dugin, όπου σε ορισμένες από αυτές συμμετείχαν και άτομα από τις Η.Π.Α που ήταν γνωστά για τις θέσεις τους κατά της πολιτική ταυτοτήτων του φύλου, όπως ο ψυχολόγος Paul Cameron.^[xxix] Οι Anna Temkina και Elena Zdravomyslova επισημαίνουν ότι τα ζητήματα φύλου «πολιτικοποιήθηκαν και εισήλθαν στη δημόσια συζήτηση» υπό διακυβέρνησης Vladimir Putin.^[xxx] Η εξέλιξη αυτή παρατηρήθηκε κατά τη δεύτερη προεδρική θητεία Πούτιν, όπου η κεντρική ηγεσία είχε προωθήσει ένα σχέδιο της αύξησης των γεννήσεων ως τη λύση του δημογραφικού ζητήματος. Η πρώτη πρωτοβουλία ήταν η απονομή ενός «κεφαλαίου της μητέρας», μια «ενιαία αλλά οικονομικά σημαντική πληρωμή στις γυναίκες που γεννούσαν δύο ή περισσότερα παιδιά», ωστόσο από τις ακαδημαϊκούς χαρακτηρίστηκε ως ελλιπής πολιτική, καθώς δεν λαμβανόταν υπόψη η συνολική παρουσία της γυναίκας στον δημόσιο χώρο, όπως η αγορά εργασίας.^[xxxi] Η κατάσταση περιπλέχθηκε περισσότερο, όταν από τα τέλη της δεκαετίας του 2000, άρχισε η συστηματική πίεση κατά των νομοσχεδίων προώθησης ζητημάτων φύλου και αναπαραγωγικής υγείας των γυναικών, μέσω μπλοκαρίσματός τους από «συντηρητικούς νομοθέτες και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών.»^[xxxii]

Ως παράδειγμα αναφέρεται η κατάθεση τροπολογιών στον νόμο περί προστασίας της υγείας (Health Protection Law), στα τέλη του 2011, από οργανώσεις πολιτών που στρέφονταν στον περιορισμό της πρόσβασης των γυναικών στην άμβλωση.^[xxxiii] Επισημαίνεται ότι η Κρατική Δούμα απέρριψε αυτές τις τροπολογίες, ύστερα και από συντονισμένη οργάνωση αντιδράσεων από φεμινιστικές οργανώσεις.^[xxxiv]

Στην Ρωσία έχουν αναπτυχθεί ακαδημαϊκά προγράμματα και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που αφορούν στην μελέτη του φύλου σε ακαδημαϊκό επίπεδο και στην προστασία και προώθηση των έμφυλων δικαιωμάτων στο πλαίσιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Tο 1992 ιδρύεται το Center for Independent Social Research και το 1996 το European University in St. Petersburg, όπου στο δεύτερο ο πρώτος πρύτανης, ο κοινωνιολόγος Boris Firsov, ανάπτυξε ερευνητικές θέσεις και για σπουδές φύλου, με την απασχόληση γυναικών θεωρητικών της φεμινιστικής θεωρίας.^[xxxv] Επίσης, το 1996 το Υπουργείο Παιδείας κατοχύρωσε την έννοια ‘Feminology’ ως αντικείμενο σπουδών και προσέγγιση στα προγράμματα των πανεπιστημιακών τμημάτων.^[xxxvi]

Όπως έχει αναφερθεί, αρκετά ερευνητικά κέντρα πανεπιστημίων για ζητήματα φύλου, αργότερα καταχωρήθηκαν ως Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, προκειμένου να έχουν μια «ανεξάρτητη πολιτική» σε θέματα χρηματοδότησης, ερευνητικών προγραμμάτων και έναν πιο δραστήριο ρόλο στην κοινωνία των πολιτών, προχωρώντας σε ενημερωτικές εκστρατείες της κοινής γνώμης.^[xxxvii] Στη σύγχρονη εποχή, οι Tatiana Chubarova και Natalia Grigorieva αναφέρουν ότι έχει αλλάξει η θέση της γυναίκας στη δημόσια πολιτική ζωή από εκείνη του 1990, με την ανάληψη περισσότερων ηγετικών θέσεων από γυναίκες σε κρατικούς θεσμούς, όπως η Valentina Matviyenko, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Ομοσπονδίας της Ρωσίας και η Elvira Nabiullina, επικεφαλής στην Ρωσική Κεντρική Τράπεζα.^[xxxviii] Παρόλα αυτά, οι δύο συγγραφείς επισημαίνουν ότι οι εξελίξεις αυτές δεν προεξοφλούν την έμφυλη προσέγγιση στον δημόσιο λόγο ως μια κανονικότητα.^[xxxix]

Συνεπώς, συνοψίζοντας τα παραπάνω, μπορεί να ειπωθεί ότι τα ζητήματα φύλου και η αλληλεπίδρασή τους με την ακαδημαϊκή κατοχύρωση σπουδών φύλου είναι παράμετροι που έχουν πολιτικοποιηθεί έντονα, όχι μόνο σε πολιτικά καθεστώτα όπως της Ρωσίας, αλλά μια παρόμοια κατάσταση μπορεί να συμβεί και στην Δύση. Η πολιτική αντιπαράθεση και ο διαχωρισμός, με βάση την στάση που κρατούν πολιτικές και κοινωνικές ομάδες απέναντι στο φύλο, φαίνεται ότι θα απασχολεί το εσωτερικό των κοινωνιών για αρκετό χρονικό διάστημα. Οι σπουδές φύλου παρέχουν τα μεθοδολογικά και θεωρητικά εργαλεία που μπορούν να δώσουν απαντήσεις. Όπως συμβαίνει και στις υπόλοιπες κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, αποτελούν μια αντανάκλαση του παρόντος των κοινωνιών και αναδεικνύεται η εικόνα της ισορροπίας και του βαθμού αλληλεπίδρασης μεταξύ κοινωνικής και πολιτικής δράσης με την επιστημονική έρευνα. Το πλαίσιο αυτό βρίσκει εφαρμογή στο εσωτερικό της Ρωσίας, όπου υπάρχει μια συγκεκριμένη ιστορική εξέλιξη της εννοιολογικής αποτύπωσης της ισότητας των φύλων, όπου στην σοβιετική περίοδο είχε προκριθεί ένα ιδεολογικό πρόσημο, ενώ στην μετα-σοβιετική περίοδο χρησιμοποιείται ως ένα στοιχείο συνεργασίας, ή διαχωρισμού με την δυτική σκέψη.

^[i] Kevin Ross, “La Russie comme sauveuse de la civilisation européenne : « genre » et géopolitique des valeurs traditionnelles” στο Campagnes anti-genre en Europe : Des mobilisations contre l’égalité” (Lyon : Presses universitaires de Lyon, 2018) DOI : https://doi.org/10.4000/books.pul.27940.

^[ii] Kevin Ross, “La Russie comme sauveuse de la civilisation européenne : « genre » et géopolitique des valeurs traditionnelles”.

^[iii] Irène Théry, “Le genre : identité des personnes ou modalité des relations sociales”, Revue française de pédagogie 171 (Απρίλιος-Ιούνιος 2010), http://journals.openedition.org/rfp/1923

^[iv] Irène Théry, “Le genre : identité des personnes ou modalité des relations sociales ?“.

^[v] Irène Théry, “Le genre : identité des personnes ou modalité des relations sociales ?“.

^[vi] Irène Théry, “Le genre : identité des personnes ou modalité des relations sociales ?”.

^[vii] Sishchuk, Julia M., Irina G. Gerasimova, Irina S. Oblova, Elena Bykowa and Marina Zheltukhina, “Gender effect in postgraduate studies at higher technical institutions in Russia, Austria and the UK”, Global Journal of Engineering Education 22, no3 (2020):188. Διαθέσιμο σε: http://www.wiete.com.au/journals/GJEE/Publish/vol22no3/07-Gerasimova-I.pdf

^[viii] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, Current Sociology XX, no.X (2014): 2 DOI: 10.1177/0011392113515566 Πρόσβαση από: https://gender.ceu.edu/sites/gender.ceu.hu/files/attachment/event/702/temzdravcrookedpath-2014.pdf

^[ix] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 2.

^[x] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 2.

^[xi] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 2.

^[xii] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 2.

^[xiii] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 2.

^[xiv] Tatiana Chubarova and Natalia Grigorieva, “International knowledge transfer and Russian social policy: The case of gender mainstreaming”, Global Social Policy 21, no 1 (2021):101.DOI: 10.1177/1468018120969325

^[xv] Tatiana Chubarova and Natalia Grigorieva, “International knowledge transfer and Russian social policy: The case of gender mainstreaming”, 101.

^[xvi] Kevin Ross, “La Russie comme sauveuse de la civilisation européenne : « genre » et géopolitique des valeurs traditionnelles”.

^[xvii] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 1.

^[xviii] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 1. .

^[xix]Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 1.

^[xx]Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 8.

^[xxi] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 8.

^[xxii]Tatiana Chubarova and Natalia Grigorieva, “International knowledge transfer and Russian social policy: The case of gender mainstreaming”, 105.

^[xxiii] Tatiana Chubarova and Natalia Grigorieva, “International knowledge transfer and Russian social policy: The case of gender mainstreaming”, 105.

^[xxiv] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 8.

^[xxv] K. Ross, “La Russie comme sauveuse de la civilisation européenne : « genre » et géopolitique des valeurs traditionnelles In : Campagnes anti-genre en Europe : Des mobilisations contre l’égalité”.

^[xxvi] K. Ross, “La Russie comme sauveuse de la civilisation européenne : « genre » et géopolitique des valeurs traditionnelles In : Campagnes anti-genre en Europe : Des mobilisations contre l’égalité”.

^[xxvii] K. Ross, “La Russie comme sauveuse de la civilisation européenne : « genre » et géopolitique des valeurs traditionnelles In : Campagnes anti-genre en Europe : Des mobilisations contre l’égalité”.

^[xxviii] K. Ross, “La Russie comme sauveuse de la civilisation européenne : « genre » et géopolitique des valeurs traditionnelles In : Campagnes anti-genre en Europe : Des mobilisations contre l’égalité”.

^[xxix] K. Ross, “La Russie comme sauveuse de la civilisation européenne : « genre » et géopolitique des valeurs traditionnelles In : Campagnes anti-genre en Europe : Des mobilisations contre l’égalité”.

^[xxx] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 10.

^[xxxi] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 10.

^[xxxii] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 10.

^[xxxiii] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova,”Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 11.

^[xxxiv] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 11.

^[xxxv] Anna Temkina and Elena Zdravomyslova, “Gender’s crooked path: Feminism confronts Russian patriarchy”, 6.

^[xxxvi] Tatiana Chubarova and Natalia Grigorieva, “International knowledge transfer and Russian social policy: The case of gender mainstreaming”, 103.

^[xxxvii] Tatiana Chubarova and Natalia Grigorieva, “International knowledge transfer and Russian social policy: The case of gender mainstreaming”, 102.

^[xxxviii] Tatiana Chubarova and Natalia Grigorieva, “International knowledge transfer and Russian social policy: The case of gender mainstreaming”, 109.

^[xxxix] Tatiana Chubarova and Natalia Grigorieva, “International knowledge transfer and Russian social policy: The case of gender mainstreaming”, 109.

Φωτογραφία: “Военный парад в ознаменование 74-й годовщины Победы в Великой Отечественной войне” by Presidential Executive Office of Russiais licensed under the CC BY-SA 4.0license.